امر به معروف و نهي از منکر، از ارکان اسلام و ستون خيمه دين ماست که بدون آن، ديگر احکام فرصت ظهور و بروز شايسته را نخواهند يافت. اين اصل، شاه کليد رسيدن به مدينه فاضله‌اي است که آرمان پيشوايان ما بود. از نظر قرآن کريم، مسلمين در صورتي که به اين وظيفه عمل کنند، بهترين امت ها هستند.

امر به معروف و نهي از منکر، وظيفه اي همگاني است و در صورتي که هرکس سکوت کند به انتظار اينکه ديگري امر به معروف و نهي از منکر نمايد و در نتيجه هيچ‌کس قيام نکند، چنين قومي بايد منتظر عذاب الهي باشد. امر به معروف و نهی از منکر از احکام ضروری اسلام است که در نصوص دینی مورد تأکید فراوان قرارگرفته است. آیت الله خویی و امام خمینی، امر به واجب ونهی از حرام را واجب و امر به مستحب و نهی از مکروه را مستحب می‌دانند، و مراتب امر به معروف و نهی از منکر را شامل مراتب قلبی، زبانی و اقدامات عملی می‌دانند ولی در خصوص شرایط امر به معروف و نهی از منکر در دو شرط احتمال تأثیر و عدم مفسده اختلاف نظر دارند.

در این پایان نامه‌ به بررسی دیدگاه‌های امام خمینی (ره) و آیت الله خویی در خصوص امر به معروف و نهی از منکر می‌پردازیم.

واژه‌ی هاي كليدي: امربه معروف، نهی از منکر، امام خمینی، آیت الله خویی.

مقدمه

نيازهاي مشترک اجتماعي و روابط ويژه انساني، انسان‌ها را آن چنان به يکديگر پيوند مي-زند و زندگي را آن‌چنان وحدت مي‌بخشد که افراد را در حکم مسافراني قرار مي دهد که در يک اتومبيل و يا يک هواپيما يا يک کشتي سوارند و به سوي مقصدي در حرکتند و همه با هم به منزل مي رسند و يا همه با هم از رفتن مي مانند و همه با هم دچار خطر مي گردند و سرنوشت يگانه اي پيدا مي کنند. به واسطه سرنوشت مشترک داشتنِ افراد اجتماع است که اگر يک نفر بخواهد گناهي مرتکب شود، بر ديگران لازم است مانع او گردند.

اسلام نه تنها فرد را براي خود و در مقابل خداوند از نظر شخص خود مسئول و متعهد مي داند، بلکه فرد را از نظر اجتماع هم مسئول و متعهد مي داند. امر به معروف و نهي از منکر همين است که اي انسان! تو تنها از نظر شخصي و فردي در برابر ذات پروردگار مسئول و متعهد نيستي، تو در مقابل اجتماع خود هم مسئوليت و تعهد داري.

اصلاح‌طلبي، يک روحيه اسلامي است. هر مسلماني به حکم اينکه مسلمان است، خواه ناخواه اصلاح‌طلب و لااقل طرفدار اصلاح‌طلبي است؛ زيرا اصلاح‌طلبي، هم به عنوان يک شأن پيامبري در قرآن مطرح است و هم مصداق امر به معروف و نهي از منکر است که از ارکان تعليمات اجتماعي اسلام است.

هر امر به معروف و نهي از منکر، لزوماً مصداق اصلاح اجتماعي نيست، ولي هر اصلاح اجتماعي، مصداق امر به معروف و نهي از منکر هست.

ما هميشه صالح داشته ايم، اما کمتر مصلح داشته ايم. علتش اين است که ما کمتر اجتماعي فکر مي کنيم.

يک ملت ناراضي از وضع حاکم، در صورتي انقلاب مي کند که داراي روحيه پرخاشگري و طرد و انکار باشد. اسلام خصوصيتش اين است که به مردم خودش حس پرخاشگري و طرد و مبارزه و نفي وضع نامطلوب را مي دهد. امر به معروف و نهي از منکر، يعني اگر وضع حاکم، وضعِ نامطلوب و غير اسلامي بود، تو نبايد تسليم وضع بشوي و تمکين وضع بکني؛ تو بايد براي طرد، نفي و انکار اين وضع، جهت برقرار ساختن وضع مطلوب و ايده آل کوشش کني.

امر به معروف و نهی از منکر از آموزه های بنیادین اسلامی است که درساحت اجتماعی و سیاسی نقشی مؤثر دارد. این اصل شیوه رفتاراجتماعی و سیاسی انسان مسلمان را مشخص می سازد و بر نفی بی طرفی او در مناسبات اجتماعی و سیاسی تأکید می ورزد. این فریضه در قرآن کریم در هفت آیه به صورت مستقیم آمده است. آیات 104 و120 و 216 سوره مبارکه آل عمران، 157 اعراف، 71 توبه، 41 حج، 17لقمان، این آیات هفتگانه اند که دستور به اجرای این فریضه مهم داده اند. در سنت نبوی و ائمه اطهار (ع) و در کتب حدیثی و فقهی نیزروایات پرشماری در این باره وجود دارد. معتزله که بسیاری ازپژوهشگران آن را بنیادگذار کلام اسلامی خوانده اند، امر به معروف ونهی از منکر را اصلی کلامی انگاشته اند و آن را در زمره اصول پنجگانه خود نهاده اند.

هدف از نگارش این پایان نامه‌، بررسی دیدگاه امام خمینی (ره) و آیت الله خویی در خصوص احکام امر به معروف و نهی از منکر می‌باشد.

فصل اول

کلیات

- كليات

1-1- طرح تحقيق

1-1-1- بيان مسأله

بدون مبالغه باید گفت امام خمینی (قدّس سره) احیاء‌کننده این دو وظیفه مهم الهی در عصر خود بود. این شخصیت کم‌نظیر عالم اسلام در راه انجام این دستور الهی از هیچ کاری فروگذار نکرد. امام بزرگترین منکر را حکومت پهلوی می‌دانست که با اساس اسلام در ستیز بود از این رو از سال 1342 که مبارزه خود را آغاز نمود برای سرنگونی این رژیم با تمام توان به میدان آمد و در این راه هر گونه سختی و رنج و تبعید و زندان را تحمل کرد تا سرانجام حکومت پهلوی را نابود و جمهوری اسلامی در این مملکت برپا داشت.

وجوب امر به معروف و نهی از منکر مورد اتفاق همة فقها اسلام از شیعه و سنی است و مسلمین جهان نیز این دو را واجب می‌دانند بنابراین اصل وجوب از ضروریات دین است و آیات و روایات فراوانی بر وجوب این دو دلالت دارند. امام خمینی فرموده‌اند:

این دو از والاترین و شریف‌ترین واجبات می‌باشند و به وسیله اینها واجبات دیگر اقامه می‌گردد و وجوب این دو از ضروریات دین است و منکر آن در صورت توجه به لازمه انکار و ملزم شدن به آن از کافران خواهد بود (تحریرالوسیله، ج 1، ص 439).

امر به معروف و نهی از منکر همانند نماز و روزه، واجب است. امر به معروف و نهی از منکر در اسلام جایگاه رفیع و ارزشمندی دارد که با انجام آن سعادت دنیا و آخرت انسان، تأمین می‌شود.

در میان فقها، اختلاف نظر است که آیا وجوب این دو تنها از ادله شرعیه آیات و روایات استفاده می‌شود یا بیش از آنکه آیه و روایتی بر وجوب این دو حکم کند عقل آن را واجب می‌داند. شهور فقها، قائلند که وجوب این دو شرعی است و عقل به تنهایی حکم نمی‌کند که امر کردن مردم به خوبیها و نهی کردن آنان از بدیها واجب است. در مقابل جماعتی فرموده‌اند وجوب امر به معروف و نهی از منکر عقلی است و نیازی به دلیلی از شرع نیست و ادله رسیده از شرع مقدس در واقع تأکیدی بر حکم عقل است. شیخ طوسی (الاقتصاد، طوسی، ص 236)، علامه حلّی (مختلف الشیعه، احکام الشریعه، علامه حلی، ج 4، ص 471)، فاضل مقداد (تنقیح الرافع، فاضل مقداد،‌ج1)، شهید اول و ثانی (اللمعة الدمشقیه، ج 2، ص 409) و حضرت امام خمینی (المکاسب المحرمه، ج 1، ص204) از کسانی هستند که وجوب این دو را عقلی می‌دانند.

در روایتی که از پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله رسیده وجوب عقلی تأیید می‌شود آن حضرت فرموده است:

یک فرد گنه‌کار در میان جامعه همانند کسی است که با جمعی سوار کشتی شود و به هنگامی که در وسط دریا قرار گیرد تبری برداشته و به سوراخ کردن موضعی که در آن نشسته است بپردازد و هرگاه به او اعتراض کنند در جواب بگوید من در سهم خود تصرف می‌کنم. اگر دیگران او را از این عمل خطرناک باز ندارند طولی نمی‌کشد که آب دریا به داخل کشتی نفوذ کرده و یک‌باره همگی در دریا غرق می‌شوند (تفسیر نمونه، آیت الله مکارم و همکاران، ج 3، ص 37).

جماعتی از فقها فرموده‌اند وجوب امر به معروف و نهی از منکر عینی است و بر همه افراد واجب است که به این دو واجب اقدام کنند: شیخ طوسی در کتاب نهایه (النهایه/ 299) و الاقتصاد (الاقتصاد / 237) و ابن حمزه در وسیله (الوسیله الی نیل الفضیله، ابن حمزه) و محقق کرکی در جامع المقاصد (جامع المقاصد، محقق کرکی، ج 1، ص 200) فرموده‌اند قائل به وجوب عینی امر به معروف و نهی از منکر شده‌اند.

در برابر این گروه فقها حضرت امام خمینی قائل به وجوب کفایی هستند. امام فرموده‌اند: اقوی آن است که وجوب امر به معروف و نهی از منکر کفایی است. بنابراین اگر جماعتی به آن اقدام کنند که حکم الهی تحقق پیدا کند تکلیف از دیگران ساقط است وگرنه همه در صورتی که شرایط وجوب باشد ترک واجب کرده‌اند (تحریرالوسیله، ج 1، ص 440).

طرفداران هر دو عقیده ادلّه‌ای برای مدعای خود بیان کرده‌اند. مقتضی است ادله قائلین به وجوب کفایی را مورد بررسی قرار دهیم.

نخستین دلیل قائلین به وجوب کفایی آن است که هدف از امر به معروف و نهی از منکر آن است که واجبات انجام گیرد و محرمات ترک شود. بسیاری از فقها از جمله حضرت امام به آن اشاره دارند. و می‌فرماید:

تا زمانی که معروف انجام نگرفته یا حرام ترک نشده اگر شرایط جمع باشد همه گناهکارند.

دلیل دوم، آیه شریفه:

«وَلْتَکُن مٍّنکُم امةُ یَدعُون الَی الخیرِ وَ یامُرونَ بالمعروفِ و ینهونَ عَنِ المُنکرِ و اولئکَ هُم المُفْلِحُون» (سوره آل عمران آیه 104).

دلیل سوم، دلیل دیگری که می‌توان برای وجوب کفایی بیان کرد روایت معتبره‌ای است که معدة بن صدقه از امام صادق علیه‌السلام نقل کرده او می‌گوید:

بنابراین در این تحقیق قصد داریم به این سوال پاسخ دهیم که چه تفاوتی میان دیدگاه امام خمینی و آیت الله خویی در خصوص امر به معروف و نهی از منکر وجود دارد؟

1-1-2- پرسش اصلی تحقیق

دیدگاه امام خمینی و آیت الله خویی در خصوص احکام امر به معروف و نهی از منکر چه تفاوت و شباهت‌هایی دارد؟

1-1-3- فرضیه‌های تحقیق

دیدگاه امام خمینی و آیت الله خویی در خصوص وجوب امر به معروف و نهی از منکر مشابه و در خصوص مراتب و شرایط امر به معروف و نهی از منکر متفاوت است.

1-1-4- اهداف تحقیق

بررسی امر به معروف و نهی از منکر در فقه امامیه

بررسی دیدگاه فقهی امام خمینی (ره) در خصوص امر به معروف و نهی از منکر

بررسی دیدگاه فقهی آیت الله خویی در خصوص امر به معروف و نهی از منکر

1-1-5- سوابق تحقیق

آیت الله خویی در منهاج الصالحین خود کتابی را به امر به معروف و نهی از منکر اختصاص داده و بحث از این دو موضوع را بعد از بحث خمس و پیش از مبحث جهاد آورده است. وی این دو را اعظم واجبات می داند. و در مسأله 1272 این فریضه را بر همه، اعم ار علما و سلاطین و رعیت و دارا و ندار واجب می‌داند (خویی، منهاج الصالحین، ج1، ص352). ایشان می فرمایند: اگر انکار به قلب و زبان و دست واقع نشد در جواز قتل و جرح دو وجه است و بلکه دو قول، که اقوای آندو عدم است ... و این کار بر امام و یا نائب او روا است (همان، ص353).

در خصوص بررسی تطبیقی دیدگاه امام خمینی (ره) و آیت الله خویی در خصوص امر به معروف و نهی از منکر کتاب مستقلی به نگارش در نیامده است اما هر کدام از این فقه در بخشی از کتاب‌های فقهی خود (تحریر الوسیله و منهاج الصالحین) بخشی را به امر به معروف و نهی از منکر اختصاص داده‌اند.

دكتر سيدحسن اسلامى (1388) در کتاب خود با عنوان «امر به معروف و نهى از منكر» به این موضوع پرداخته است. وی در این کتاب بیشتر به جايگاه سياسى امر به معروف و نهى از منكر پرداخته است.

انتشارات صدرا کتابی از شهید مرتضی مطهری (1377) با عنوان «امر به معروف و نهی از منکر در آثار استاد مطهری» تدوین نموده است. در این کتاب بحثهای گفتاری و نوشتاری استاد مطهری درباره امر به معروف و نهی از منکر، به صورت مفصل و با دقت جمع آوری شده است.

تازه ترین اثر حضرت آیت الله العظمی سید محمد صادق روحانی (1391) با عنوان «امر به معروف و نهی از منکر» توسط انتشارات مهر امیرالمؤمنین منتشر شده است. این کتاب شامل مباحثی از جمله ادله‌ وجوب امر به معروف و نهی از منکر، مسائل مرتبط با امر به معروف و نهی از منکر، بررسی شرایط این فریضه‌ الهی (شناخت معروف و منکر، اصرار و انکار، احتمال تأثیر و ...)، مراتب انکار، و شامل مباحث تکمیلی مانند امر به معروف و نهی از منکر خانواده یا اخذ اجرت برای امر به معروف و نهی از منکر است. این کتاب، تحقیقی ارزشمند درباره‌ اهمیت و جایگاه امر به معروف و نهی از منکر در فقه شیعه است.

1-1-6- جنبه نوآوري تحقيق

از آنجا که بحث امر به معروف و نهی از منکر از مسائل روز و مبتلی به جامعه اسلامی می باشد و با توجه به اینکه تا کنون کاری جامع و کامل که بتواند همه جنبه‌های فقهی بحث امر به معروف و نهی از منکر از منظر امام خمینی و آیت الله خویی صورت نگرفته است لذا انجام این پایان نامه می تواند کاری نو و جدید است.

1-1-7- روش تحقيق

روش استدلالي و تحليل منطقي و عقلاني كه از ويژگي تحقيقات کتابخانه ای مي‌باشد كه در اين تحقيق با استفاده از منابع و مطالعات كتابخانه‌اي از جمله كتب، مقالات، پايان‌نامه‌ها، كتابخانه الكترونيك، مطالب، جمع‌آوري و مورد استفاده واقع گرديده است.

1-1-8- محدوديت‌ها و مشكلات

در این تحقیق با سختی‌هایی از قبیل: تهیه‌ی منابع فقهی مورد نیاز و ترجمه‌ی سلیس متون عربی به فارسی مواجه شدم.

1-2- تعاریف

معنای لغوی امر و نهی

امر در لغت دو معنی دارد؛ یكی كار که جمع آن امور است (قاموس قرآن‏، ج‏۱، ص۱۱۰) و دیگری دستور و طلب که جمع آن اوامر است (مصباح المنیر فی غریب الشرح الكبیر الرافعی، ص۲۲).

نقیض امر، نهی (العین، ج‌۸، ص۲۹۸.) به معنای زجر و منع است (قاموس، ج‏۷، ص۱۱۷).

معنای لغوی معروف و منکر

معروف از ماده «عرف» به معنای شناخته شده و منكر از ماده «نكر» به معنی ناشناخته است (فرهنگ ابجدی، ص۸۷۴).

معنای اصطلاحی امر به معروف و نهی از منکر

امر در اصطلاح، اسمی است برای هر كاری كه با عقل و شریعت نیكو شناخته شده (مفردات راغب، ج‏۲، ص۵۸۷) و منكر، ضد معروف و هر كاری است كه عقل‏ها و خردهای سلیم، زشتی آن را حكم می‌‌كند یا این‌كه عقل‏ها در زشتی و خوبی آن كار سكوت می‌كنند، سپس دین و شریعت بدی و زشتی آن را بیان می‌‌كند (ترجمه مفردات، ج‏۴، ص۳۹۷). پس امر به معروف یعنی فرمان دادن به نیكی و نهی از منکر، باز داشتن از بدی و ناپسندی است (امر به معروف و نهی از منكر، ص۱۴).

فصل دوم

مبانی، ارکان عقلی و شرایط امر به معروف و نهی از منکر

2- مبانی، ارکان عقلی و شرایط امر به معروف و نهی از منکر

امر به معروف و نهی از منکر از احکام ضروری اسلام است که در نصوص دینی مورد تأکید فراوان قرارگرفته است، ولی آیا این حکم را به عنوان یک‏فریضه "تعبّدی" باید تلقی کرد که "وجوب"، مراتب، و شرایط آن، به شکل "تأسیسی" از جانب شرع‏ارائه شده است؟ و یا باید آن را از "احکام عقلی"دانسته و نصوص دینی را "ارشاد" به حکم عقل به‏ حساب آورد؟

این پژوهش، در صدد ارائه مبانی عقلانی این فریضه بر آمده و آراء مختلف در این زمینه را مورد بررسی قرار داده است. البته اگر "وجوب عقلی" امر به معروف و نهی از منکر پذیرفته شود، لوازم و پیامدهای خاصی نیز خواهد داشت و بویژه در استنباط فروع، باید به این مبناتوجه کرد. بحث کنونی فقط به اصل مسأله پرداخته، وآثار فقهی آن، به مجال دیگری واگذار شده است.
2-1- بررسی وجوب امر به معروف و نهی از منکر از دیدگاه قرآن

آیات ناظر به موضوع:

آیات وارده در این موضوع گرچه فراوان است اما با اندکی درنگ در آیات متوجه می‌شویم که خداوند در تشریع و بیان این امر روش خاصی دارد:

الف) اشاره و ترغیب به آن؛ ب) بیان عاقبت ترک آن؛ ج) الزام مکلفین به آن امر و د) قرار دادن وصف لازم برای آن.

شاید به خاطر اهمیت جایگاه امر به معروف و نهی از منکر و هم‌چنین دشواری آن خداوند عالَم ابتدا انسان‌ها را آماده‌ی قبول

دریافت فایل

جهت کپی مطلب از ctrl+A استفاده نمایید نماید