![]() بررسی رابطه متقابل دین و اقتصادwordچکیده: در چند دههی اخیر، اندیشمندان اقتصادی ادیان مطالعات و تحقیقات گسترده و فراوانی را در زمینهی اقتصاد دینی( تجزیه وتحلیل رفتارها، نهادها و سیاست های اقتصادی با توجه به زمینههای دینی) انجام دادهاند که حاصل آن به صورت گنجینهای غنی در اختیار جامعهی علمی قرار دارد. در این میان، مطالعه دربارهی اندیشه اقتصادی یهودیت، مسیحیت واسلام رونق بیشتری دارد. اين پژوهش هدف اساسي خود را مقايسهی تطبيقي بين انديشهی اقتصادي ادیان مذکورو در نتيجه، شناسايي اقتصاد مطلوب و مورد نظر دين (الگوي ديني اقتصاد) و تبيين ویژگیهای اقتصاد ديني از منظر انديشمندان اقتصادي ادیان مذکور قرار داده است. در عين حال، براي آن كه بتوان شناخت دقيق و جامعي از اقتصاد ديني داشت، لازم است پژوهش های انجام شده در این زمینه را بررسي کنیم. لذا براي تحقق این شناخت، مطالعهی ماهيت اقتصاد یهودی ، اقتصاد مسیحي و اقتصاداسلامی ضروری است. بر همین اساس بخشهای اول ، دوم و سوم این پژوهش، به اين مهم پرداخته است و در بخش چهارم نیز هدف اصلي، انجام مقايسهی تطبيقي ميان انديشههای اقتصادی یهودیت، مسیحیت واسلام است. درپایان، ابتدا ديدگاههاي صاحبنظران اقتصادي یهودی ، مسیحی ومسلمان را در مورد موضوعات اقتصادي مهمي مانند جهانبيني اقتصادي، اصول اساسي اقتصاد، كار و مالكيت، عدالت و توزيع و دولت و بازار را مقايسه کرده و با توجه به ديدگاههاي اقتصادي مشترك در یهودیت، مسیحیت واسلام، ویژگیهای اقتصاد ديني مطرح شده است. به هر حال، دین و اقتصاد دو بعد زندگی انسانی و اجتماعی هستند که ترسیم و تحلیل صحیح و پایبندی به مفادآنها، باعث تصحیح و تعدیل یکدیگر شده است و همگرایی حاصل از این تعامل ، برکارآمدی هر دو و همچنین دیگر ابعاد زندگی تأثیر بهسزایی خواهد داشت. این پژوهش با روش ، توصیفی – تحلیلی - مقایسه ای و بر مبنای شیوهی کتابخانهای تنظیم شده است. کلید واژهها : اقتصاد، اقتصاد دینی ،اقتصاد یهودی ،اقتصاد مسیحی ،اقتصاداسلامی ، مالکیت فهرست مطالب......................................................................................................................................شماره صفحه مقدمه پیشگفتار 1- نیازها، اندیشهها و ریشههای ترکیب دین و اقتصاد ............................................................9 2- عناصر و زمینههای پیوند اقتصاد و دین.........................................................................10 3- تجزیه و تحلیل اقتصادی از دین (اقتصاد دین)..................................................................13 بخش اوّل : یهودیت فصل اوّل: سیر تاریخی اندیشههای اقتصادی یهودیت.........................................21 1-1) اندیشههای اقتصادی در عهد عتیق............................................................................21 1-1-1)کشاورزی در عصر کتاب مقدس......................................................................................21 2-1-1) بازرگانی و صنایع در عصر عهد عتقیق.................................................................25 3-1-1) بررسی اقتصادی حیات یهودیان در دوران صلح با رومیان..........................................282-1)دوره قرون وسطی................................................................................................31 1-2-1)اقتصاد قرون وسطی و یهودیت بیزانسی..................................................................31 2-2-1) بازرگانان یهودی در مدیترانه قرون وسطی ............................................................33 3-2-1) فعالیتهای اقتصادی یهودیان در اسلام قرون وسطی.................................................35 4-2-1) پایان عصر طلایی اقتصاد یهودیان .......................................................................37 3-1) یهودیت در قرون 17و18و19و20.......................................................................39 1-3-1) یهودیت آمستردام در طی دورانمرکانتالیسم (سودا گرایی) ..........................................39 2-3-1) اندیشههای اقتصادی یهودیان در بریتانیا .............................................................41 فصل دوم : مبانی و ماهیت اقتصادی یهودیت......................................................43 1-2)مبانی اقتصادی یهودی...........................................................................................45 1-1-2)قوانین و اقتصاد یهود و دیدگاه آن دین به مالکیت........................................................45 2-1-2)ثروت و داراییها .............................................................................................49 1-2-1-2)پول، بانکداری و بهره..............................................................................................55 2-2-1-2)بازرگانی، تجارت منصفانه و مقررات دولتی ..............................................................................59 3-1-2)تخصیص منابع به نهادهای اقتصادی در اقتصاد یهودی ..............................................63 تهاتر و نقش پول ............................................................................................................66 2-2)ماهیت اقتصادی یهودیت.........................................................................................69 بخش دوم: مسیحیت فصل اول: سیر تاریخی اندیشه های اقتصادی مسیحیت...........................................75 1-1)اندیشه های اقتصادی مربوط به کتاب مقدس ، قدّيسان و دانشمندان اوليه مسيحي..............75 1-1-1)رويكرد كتاب مقدس به اقتصاد ..............................................................................75 2-1-1) انديشه اقتصادي قدّيسان و دانشمندان اوليه مسيحي.....................................................77 3-1-1) فئوداليسم و انديشهی مدرسيها در قرون وسطا .......................................................81 2-1)قرون 16 و 17 و 18...........................................................................................93 1-2-1) انديشه اجتماعي قرون وسطايي (علل ظهور پروتستانتیزم) ..........................................93 2-2-1)پروتستاتيزم و تأیید سرمايهداري ..........................................................................95 3-1) قرون 19و20...................................................................................................97 فصل دوم : مبانی و ماهیت اقتصادی مسیحیت...................................................105 1-2)مبانی اقتصادی مسیحیت........................................................................................105 1-1-2) دیدگاه کتاب مقدس درباره ثروت و مالكيت .............................................................105 1-1-1-2) فقر و ثروت در كتاب مقدس.................................................................................................. 106 2-1-1-2) برخي نكات پيرامون فقر و ثروت در كتاب مقدس .......................................................................108 3-1-1-2) دو موضع دربارهی فقر........................................................................................................ 110 4-1-1-2)الهیات رهايي بخش یا الهیات سياسي درباب فقر و علم ...................................................................112 2-1-2) نظريات صاحب نظران مسيحي درباره ثروت و مالکیت............................................112 1-2-1-2) خلقت و سرپرستي .............................................................................................................113 2-2-1-2) مالكيت از منظر صاحب نظران مسیحی....................................................................................114 3-1-2)نظريات انديشمندان مسيحي درباره كار....................................................................115 1-3-1-2) ماهيت و اهميت كار انسان.................................................................................................... 115 2-3-1-2) مخالفت بانا دیده گرفتن منافع و هویت فرد در کار (از خود بيگانگي در كار )......................................116 3-3-1-2) حق و تكليف نسبت به كار................................................................................................... 119 4-1-2) فقر و عدالت از ديدگاه صاحبنظران مسيحي ..........................................................120 1-4-1-2) عدالت از منظر صاحب نظران مسیحی ..................................................................................120 2-4-1-2) تعريف عدالت از منظر صاحب نظران مسیحی............................................................................123 3-4-1-2) انواع عدالت از منظر صاحب نظران مسیحی..............................................................................124 5-1-2) دولت و بازار در نگاه انديشمندان مسيحي ...........................................................125 2-2) ماهیت اقتصاد مسیحی...................................................................................128 بخش سوم: اسلام فصل اول: سیر تاریخی اندیشه های اقتصادی اسلام............................................132 1-1)اندیشه اقتصادی اسلام از اوایل ظهور تا اواخر قرن19 ............................................132 2-1)آيات و روايات با جهتگيري اقتصادي.................................................................133 3-1)موضوعات اقتصادی در متون فقهي و فلسفي........................................................... 138 4-1)اندیشه اقتصادی اسلام در قرن20 .....................................................................145 فصل دوم : مبانی و ماهیت اقتصاد اسلامی........................................................146 1-2) مبانی اقتصادی اسلام........................................................................................146 1-1-2)مالكيت در اقتصاد اسلامي...................................................................................146 1-1-1-2) نظر اسلام درباره مال و ثروت...................................................................... 146 2-1-1-2) مفهوم و اهميت مالكيت خدا و جانشيني انسان در قرآن...........................................148 1-2-1-1-2) حق و تكليف در مالكيت ...................................................................................................149 2-2-1-1-2) ديدگاههاي مشترك صاحبنظران اقتصاد اسلامي در مورد مالكيت ...............................................150 3-2-1-2) اختلاف نظر در مورد قلمروهاي مالكیت در اسلام......................................................................151 2-1-2) كار در اقتصاد اسلامي ..................................................................................156 1-2-1-2) اهميت و نقش كار در اسلام............................................................................................... 156 2-2-1-2) رابطه ميان كار و مالكيت در اسلام....................................................................................... 157 3-2-1-2) هدف از كار.................................................................................................................. 159 4-2-1-2) كار و استراحت ..............................................................................................................160 3-1-2) عدالت در اقتصاد اسلامي ...........................................................................161 1-3-1-2) تعريف عدالت و قسط ........................................................................................................163 2-3-1-2) انواع عدالت......................................................................................................................165 3-3-1-2) عدالت اقتصادي ...............................................................................................................165 4-3-1-2)نظريه توزيع در اقتصاد اسلامي ...........................................................................................167 5-3-1-2) نظريات توزيع قبل و بعد از توليد .........................................................................................168 4-1-2) نقش دولت و بازار در اقتصاد اسلامي ..............................................................171 1-4-1-2) مالية عمومي در اقتصاد اسلامي...........................................................................................176 2-4-1-2) جايگاه بازار و اخلاقيات بازار در اقتصاد اسلامي ....................................................................180 3-4-1-2) تأمين نظام مالي در اقتصاد اسلامي........................................................................................ 184 4-4-1-2) محدودة دخالت دولت در اقتصاد اسلامي .................................................................................187 5-4-1-2) ماهيت دولت و ساختار بازار در اقتصاد اسلامي.......................................................................190 2-2) ماهیت اقتصاد اسلامی................................................. .................................193 1-2-2) نظر گروهي از صاحبنظران اقتصادي مسلمان در مورد عدم وجود اقتصاد اسلامي و عدم نياز به آن...............................................................................................................193 2-2-2) نظريات پژوهشگران مختلف در مورد وجود اقتصاد اسلامي..................................196 بخش چهارم : مقایسه فصل اول)مقایسه اندیشه های اقتصادی یهودیت ، مسیحیت واسلام.......................200 1-1) جهان بيني اقتصادي ................................................................................200 2-1) كار و مالكيت............................................................................................204 3-1) عدالت و توزيع .......................................................................................208 4-1) دولت و بازار .........................................................................................212 فصل دوم)نتیجه گیری ...............................................................................216 1-2)اشتراکات.................................................................................................216 2-2)افتراقات..................................................................................................217 منابع فارسی و عربی...........................................................................................221 منابع انگلیسی....................................................................................................225 واژه نامه..........................................................................................................232 مقدمه در چند دههی اخیر، اندیشمندان اقتصادی ادیان مطالعات و تحقیقات گسترده و فراوانی را در زمینهی اقتصاد دینی( تجزیه وتحلیل رفتارها، نهادها و سیاست های اقتصادی با توجه به زمینههای دینی) انجام دادهاند که حاصل آن به صورت گنجینهای غنی در اختیار جامعهی علمی قرار دارد. در این میان، مطالعه دربارهی اندیشه اقتصادی یهودیت، مسیحیت واسلام رونق بیشتری دارد؛به طوری که اندیشمندان الهیاتی و اقتصادی این سه دین توحیدی ضمن تشکیل انجمنهای علمی وبرگزاری کنفرانسهای سالانه، مجلات علمی و مجموعهی بسیار وسیعی از کتب و مقالات را در مورد اندیشهی اقتصادی ادیان مذکور تألیف کردهاند. پرسش بسیار مهمی که برای این اندیشمندان مطرح است،این است که اقتصاد مطلوب و مورد نظر دین کدام است و چه ویژگیهایی دارد؟ دستیابی به پاسخ این پرسش مستلزم بررسی دیدگاهها و نظریات اقتصادی همهی ادیان بزرگ شرقی و غربی است که کار بسیار دشوار و بزرگی است و تنها گروههای بزرگ علمی از عهدهی پاسخ گویی به آن بر میآیند. از آنجا که یهودیت، مسیحیت و اسلام از جملهی ادیان بزرگ ابراهیمی هستند و با توجه به این که پیدایش، گسترش و تحکیم پایههای دانش جدید اقتصاد در کشورهایی صورت گرفته است که عموماً پیرو دین مسیحیت بودهاند و همچنین با توجه به گستردگی آرای اقتصادی اسلام و تجربهی تاریخی اقتصاد اسلامی در صدر اسلام و در طی دورهی تمدن بزرگ اسلامی ونیز با عنایت به این که یهودیت قدیمی ترین دین در میان سه دین اصلی دنیا است که ریشه در خاورمیانه دارند و تاریخچهی این دین، سنتی بسیار غنی از تفکرات معنوی و قوانین اخلاقی در تمامی ابعاد وجودی انسان، از جمله بعد اقتصادی آن پدید آورده است، انجام مقایسهی تطبیقی میان اندیشهی اقتصادی یهودیت ، مسیحیت و اسلام می تواند ضمن ارائهی پاسخی مقدماتی به پرسش اساسی مذکور ، گامی مثبت برای شناخت ویژگی های اقتصاد دینی و باز شناسی آن از اقتصاد غیر دینی متعارف باشد و زمینهی مطالعات بیشتر و کاراتر را در این حوزه از دانش فراهم کند. صاحب نظران اقتصادی یهودی، مسیحی واسلامی برای دستیابی به اقتصاد دینی ؛ طی دو مرحله ، نظامهای مهم اقتصادی معاصر(سرمایه داری[1] و سوسیالیسم[2] ) و نظریهی اقتصادی متعارف (به ویژه قرائت نئوکلاسیک[3] آن) را نقد و ارزیابی کردهاند: مرحلهی اول ، مربوط به قبل از طرح اندیشهی اقتصادی دین است. در این مرحله، اندیشمندان دینی با انتقاد از روششناسی به کار رفته در اقتصاد متعارف که ارزشهای اخلاقی و معنوی را از نظریه و نظام اقتصادی حذف می کند و همچنین با نقد قضاوتهای ارزشی اقتصاد متعارف که ناسازگار با ارزشهای اخلاقی و معنوی دین ( اعم از یهودیت ، مسیحیت واسلام) است اقتصاد دینی را معرفی و از نظر علمی توجیه می کنند. در مرحله دوم که پس از پذیرش اقتصاد دینی و طرح اصول و نظریات اقتصادی دین است، صاحب نظران اقتصاد دینی با اتکا به معرفت جدید اقتصاد دینی به نقد اصول، نظریات و نظامهای اقتصادی متعارف می پردازند. در واقع در مرحله اول ، به چرایی و علل وجودی اقتصاد دینی پاسخ داده میشود و در مرحلهی دوم نیز که تاکید مجدد بر لزوم مطالعات در زمینهی اقتصاد دینی است، به چیستی ( ماهیت) اقتصاد دینی پرداخته میشود؛ به عبارت دیگر ، ویژگیهای اقتصاد دینی از اقتصاد غیر دینی ، باز شناسی و معرفی می شود. در این پژوهش، به مقایسه دیدگاههای اقتصادی یهودیت، مسیحیت واسلام می پردازیم با این هدف که با استخراج دیدگاههای اقتصادی مشابه و مشترک این ادیان ، درک عمیقتری از اقتصاد دینی و خصوصیات آن بهدست آوریم. سوال اصلی که در این پژوهش بررسی شدهاست، این است که :جنبههای تشابه و تمایز دیدگاههای صاحب نظران اقتصادی یهودیت ، مسیحیت و اسلام در اصولی مانند کار، مالکیت، بازار، دولت و عدالت اقتصادی چیست؟ سوالات فرعی پژوهش نیز عبارتند از : 1-یهودیت از چه دیدگاه اقتصادی برخوردار است؟ 2-مسیحیت از چه دیدگاه اقتصادی برخوردار است؟ 3-اسلام از چه دیدگاه اقتصادی برخوردار است؟ با توجه به سوالهای مذکور فرضیههای زیر برای بررسی و ارزیابی در این پژوهش مطرح می شود : 1.یهودیت، مسیحیت و اسلام در ارایه مکتب اقتصادی بر اصول مشترکی تاکید دارند . 2.یهودیت دارای دیدگاه اقتصادی منسجم است . 3. مسیحیت دارای دیدگاه اقتصادی منسجم است . 4. اسلام دارای دیدگاه اقتصادی منسجم است . هدف اصلی از انجام این پژوهش طرح دیدگاههای اقتصادی یهودیت، مسیحیت واسلام ازمنظر صاحبنظران اقتصادی این ادیان و انجام تحلیل تطبیقی میان آنها با تاکید بر مسایل مهم اقتصادی مانند کار، مالکیت، بازار، دولت و عدالت اجتماعی است . به طور کلی در این پژوهش برای شناسایی، از روش اسنادی کتابخانهای استفاده شده است. دیدگاههای صاحب نظران اقتصادی یهودی ، مسیحی واسلامی داده های این پژوهش را تشکیل می دهند و بر دیدگاههای مشابه و مشترکصاحبنظران درون دینی و بین دینی تاکید شده است. برای بررسی سؤالات، ارزیابی فرضیهها و در نهایت دستیابی به اهداف این پژوهش، روش تجزیه و تحلیل تطبیقی دیدگاهها ، استفاده شدهاست. در این روش مجموعهی متون و نوشتههای معتبر صاحب نظران اقتصادی یهودی، مسیحی واسلامی به منظورمقایسهی اشتراکات و افتراقات دیدگاه های اقتصادی این سه دین بررسی خواهدشد. پژوهش حاضر به گرایشهای اصلی یهودیت ، مسیحیت واسلام می پردازد. این پژوهش درچهار بخش سازماندهی شده است :در بخش اول ، به اندیشههای اقتصادی یهودیت در دو فصل سیر تاریخی اندیشههای اقتصادی یهود و مبانی اقتصادی یهود می پردازیم ؛ در بخش دوم، به اندیشههای اقتصادی مسیحیت در دو فصل سیر تاریخی اندیشههای اقتصادی مسیحیت و مبانی اقتصادی مسیحیت پرداخته میشود و در بخش سوم، به اندیشههای اقتصادی اسلام در دو فصل سیر تاریخی اندیشههای اقتصادی اسلام و مبانی اقتصادی اسلام میپردازیم و در بخش چهارم نیز با مقایسهی اندیشهی اقتصادی اسلام ، مسیحیت و یهودیت همانندیها و واگراییهای اصول اقتصادی بین آنها را روشن میکنیم.این مقایسه نشان میدهد که با وجود تفاوتهای الهیاتی و عقیدتی فراوان در درون هر دین و دربین این سه دین بزرگ توحیدی هماننیهای بسیاری در مورد اصول اقتصادی آنها وجود دارد. برای آشنایی اولیه، لازم است اشاره شود که پیوند دین و اقتصاد را میتوان در دو محور کلی سامان داد. یکی از این دو که اخیراً بیشتر رایج شده است، با عنوان «اقتصاد دینی»[4]مورد بحث واقع میشود. دیگری در قالب اصطلاح «اقتصاد دین»- همانطور که از اصطلاح آن پیداست[5]- یا تجزیه و تحلیل اقتصادی از دین مطرح است؛ برای مثال از اقتصاد دینی، میتوان از اقتصاد مسیحی، اقتصاد اسلامی، اقتصاد بودایی، اقتصاد یهودی و مانند آن نام برد. اما اصطلاح اقتصاد دین فراگیرتر است و هر نوع تجزیه و تحلیل اقتصادی از نقش اخلاقیات دینی، عقاید دینی و احکام دینی را در بر میگیرد. [6] در مطالعات مربوط به اقتصاد دینی در ابتدا و به عنوان محورهای اصلی، با مجموعهای از اصول و مفروضات و عناصر دینی سروکار داریم؛ ولی در پژوهش دربارهی اقتصاد دین ( تجزیه و تحلیل اقتصادی از دین) بیشتر با نظریهها، پیشفرضها و ابزارهای اقتصادی مانند عقلانیت، هزینه - فایده، و ... روبرو هستیم. به بیان دیگر، حوزهها و عناصر این دو کاملاً متفاوت هستند؛ زیرا در اقتصاد دینی پیوند عناصری مانند الهیات، مبانی متافیزیک، کتب مقدس، کلام پیامبران، وحی و آمثال ان با اقتصاد مطرح است که این عناصر در قالب رویکرد مذکور میتوانند نظامها، نظریهها یا شعبههایی از علم اقتصاد متعارف را مورد تأیید یا نقد قرار دهند، حتی ممکن است خود آنها، نظریه و نظام اقتصادی خاصی را مطرح کنند که ممکن است آن نظریهها و نظامها، مکمل یا جایگزین برخی از قرائتهای اقتصاد متعارف باشند یا نباشند. همچنین در این رویکرد، ممکن است ادعا شود اصول ، مبانی و نهادهای دینی بررفتارهای اقتصادی مؤثر است و ... [7]، اما در تجزیه و تحلیل اقتصادی از دین (اقتصاد دین) برای توضیح رفتارهای مذهبی از اصول و ابزارهای اقتصادی استفاده میشود. به بیان دیگر در اینجا رفتار مذهبی عمدتاً از منظر نظریهی «انتخاب عقلانی» بحث میشود؛ یعنی فروض اساسی تحلیل اقتصادی ( رفتار بیشینه گرایی، توجه به ترجیحات، تعادل بازار و امثال آن ) محور و مورد تأکید هستند. در این رویکرد از ترکیب دین و اقتصاد فرض میشود که مردم در برخورد با مذهب نیز با ابزارهایی مانند هزینه - فایده عمل میکنند و از پایبندی به عقیده و عمل دینی به افزایش رضایت مندی خود می اندیشند. بدیهی است در این رویکرد حتی انتخاب مذهب و میزان پایبندی به عقاید مذهبی و انجام امور مذهبی در اختیار فرد متدین و مذهبی است. [8] برخی از صاحب نظران، تفاوت دو رویکرد یاد شده را بر تفاوت اقتصاد هنجاری و دستوری از یک سو و اقتصاد اثباتی از سوی دیگر منطبق مینمایند و ادعا میکنند که «اقتصاد دینی» ترتیباتی دستوری است که از سوی مذهب نسبت به علم اقتصاد جهت یابی میکند، ولی «تحلیل اقتصادی از دین» ترکیباتی اثباتی است که از علم اقتصاد به سوی مذهب حرکت میکند. این تفسیر اگرچه در برخی موارد قابل قبول است، اما در همة موارد چنین نیست. زیرا گزارههای زیادی در اقتصاد دینی نیز وجود دارد که جنبة اثباتی دارند و همهی آنها دستوری نیستند؛ برای یک گزاره از اقتصاد مسیحی (آیهای از کتاب مقدس ) این است که : «خداوند نعمتها و منابعی در اختیار انسان قرار داد، تا از آن استفاده مطلوب بهعمل آورد و در حفظ آن بکوشد» (سفر تکوین 2/15). بدیهی است این گزاره در یک قالب اثباتی وبه صورت شرطی است؛ یعنی خداوند نعمت را در صورت بهره برداری درست از آن، در اختیار بشر قرار میدهد. [9]همچنین این گزاره از اقتصاد اسلامی یک گزاره اثباتی است. «لو ان اهل القری آمنوا و اتقوا لفحنا علیهم برکات من السماء و الارض (اعراف 7/96) چنانچه مردم (شهرها و قریهها) همه ایمان میآوردند و تقوا پیشه میکردند همانا درهای برکت آسمان و زمین را به روی آنها میگشودیم. یا روایتی از امام معصوم (ع) که میفرماید: لو عدل فیالناس لا ستغنوا: اگر در میان مردم عدالت برقرار شود مردم بینیاز میشوند». در عین حال ممکن است برخی از قرائتهای اقتصاد دینی، تماماً بر امور دستوری و هنجاری استوار باشند. با ذکر این مطلب، به طور ضمنی بر یک پیش فرض اساسی خود در این پژوهش تأکید کردیم و آن این است که: ترکیبهای مربوط به اقتصادهای دینی خصلت چند قرائتی دارند. هرچند پیشینهی طرح مباحث اقتصادی از دیدگاه دین به قدمت اندیشههای دینی باز میگردد، امّا میتوان گفت بحث علم اقتصاد و دین از زمان آدام اسمیت[10] آغاز شد. آدام اسمیت در کتاب ثروت ملل مباحثی از رفتارهای کلیسا و روحانیان را در قالب نظریههای اقتصادی خود گنجاند، مانند این که روحانیون و معلمان مذهبی نیز مانند دیگران در رفتارهایشان خودمحوری را ملاک دارند، رفتارهای مذهبی روحانیان مانند رفتارهای اقتصادی افراد است (اسمیت 1776). پس از اسمیت ( شاید به این علت که او رفتارهای دینی را براساس اصول اقتصادی تحلیل میکرد ) نظرات او مورد توجه اندیشمندان معتقد به دین قرار نگرفت. وی نظر خود را برای تشریح رفتار کلیسا و سران مذهبی ارائه کرد. ماکس وبر[11] 130 سال پس از اسمیت تلاش کرد دیدگاه جدیدی با این مضمون ارائه کند که تفاوتهای اقتصادی در رفتار افراد و در نتیجه، تفاوتهای اقتصادی جوامعممکن است ناشی از تفاوتهای مذهبی آنها باشد. اندیشمندان مختلف نظریهی وبر را نقد و بررسی کردند، اما در خیزش جدید جوامع اسلامی و دانشمندان مسلمان نظریات جدیدی مبنی بر تأثیر دین بر رفتارهای اقتصادی ارائه شد و به دنبال آن، این خیزش باعث رشد شدید مباحث اقتصادی و دین در سی سال اخیر شده است. در کنار این رشد، بعضی از پژوهشگران به نظریات آدام اسمیت که نگرش خاصی به مذهب دارد، بازگشتهاند و بررسی رفتارهای دینی بر اساس مبانی اقتصادی را محور، پژوهشهای خود قرار دادهاند. در کنار این روند، اندیشمندان معتقد به دین، در ادیان مختلف تلاش کردهاند اقتصاد سنتی سرمایهداری را از ابعاد مختلف به نقد بکشند و بعضی از اقتصاددانان کوشش کردهاند نظامها یا ابعادی از نظامهای اقتصادی مبتنی بر مذهب را ترسیم کنند. براین اساس میتوان مجموع مطالعات در زمینه رابطه اقتصاد و دین را در چهار دسته برشمرد: 1- تشریح و تبیین رفتارهای دینی، بهویژه گروهها و مؤسسات مذهبی براساس مبانی اقتصادی با روش علمی، مانند آنچه آدام اسمیت بیان میکند؛ از جمله مطالعات در این زمینه کتاب اکلاند[12]و دیگران با عنوان: «کلیسای کاتولیک در قرون وسطی به عنوان بنگاه» (1996) اندرسون[13](1988) فینک[14] (1988) و استارک[15])1992) یاناکان[16] (1997)مانند اینهاست. 2- نقد اقتصاد سنتی براساس مبانی دینی،مانند نوشتههای سید قطب (1966)، صدیقی (1972)، بیزنر[17] (1989).این دسته از پژوهشها بیشتر نزد مسلمانان بوده است. 3- بررسی و تبیین نظامهای اقتصادی یا ابعادی از آن براساس دین، مانند نوشتههای صدر (1961)، جامو[18](1970) چاپرا[19] (1992). 4- تشریح و تبیین رفتارهای اقتصادی براساس و تحت تأثیر دین که بخش گستردهای از پژوهشها و نوشتههای سه دههی اخیر در زمینه دین و اقتصاد ، در این دسته جای میگیرد که از جملهی آنها می توان مطالعات انجام شده توسط قحف (1972) فهیم خان[20](1991)متوالی[21](1991) آزی و ارنبرگ (1976) و را نام برد که در این پژوهش به بخشی از آنها اشاره میشود. تحقیقات صاحب نظران اقتصادی مسلمان در زمینهی پژوهش حاضر عبارتند از: 1- محمدانور، رسالهی دکتری خود را در دانشگاه نیوهمشایر امریکا در سال 1985 با عنوان «یک مدل اقتصاد کلان برای اقتصادهای بدون بهره: یک مطالعه ادغامی از نظامهای اقتصادی غربی و اسلامی» نوشت. در این رساله، یک مدل غربی، داخل یک مدل معادل که دارای نظام مالی بدون بهره است، استفاده شده است. این مدل نشان میدهد که نسبتهای سهم بندی سود، نقش بسیار مشابهی با مدلهای غربی منتهی بر نرخ بهره ایفا میکند و در آن میتوان با تغییر سهم در سود به جای تغییر نرخ بهره، به اهداف سیاستی دست یافت. در این رساله نتیجهگیری میشود که با حفظ شرایط دیگر، نظام بدون بهره برای کشورهای کمتر توسعه یافته که اقتصاد تورّمیدارند، مناسبتر است. 2- مهدی رضوی، رساله دکتری خود را در دانشگاه لینکلن نبراسکای امریکا در سال 1983 با عنوان «مدل سازی نظام اقتصادی اسلام، یک روش ماتریس انتقالی تعاملی و نمودار جهتدار بولیین» نوشته است. موضوع اصلی این مطالعه، تحلیل امکان نظام بندی چارچوبی از نظام اقتصادی مبتنی بر آموزههای اسلامی مستقل از سرمایهداری و سوسیالیسم موجود است. 3- نادر حبیبی، پیامدهای اقتصادی نظامهای بدون بهرهی بانک داری اسلامی را با استفاده از مدل تعادل عمومی در سال 1987 در دانشگاه دولتی میشیگان بررسی کرده است. او مشاهده کرد که هر چه از نرخ بهره صفر دور شویم، پسانداز خالص فزونی میگیرد و تخصیص ریسک بهبود مییابد. او همچنین مدل اقتصادی کلان مشابهی را بهکار برد تا انتخابهای سیاست پولی و مالی را که در دسترس دولتهای کشورهای اسلامی است، بررسی کند. کتابهایی که در این زمینه تا کنون در ایران به چاپ رسیده است عبارتند از : 1-کتاب« مباحثی در اقتصاد خرد، نگرش اسلامی»: در این کتاب که مجموعه مقالات سیزده اندیشمند و اقتصاددان مسلمان است، بیشتر دربارهی اهداف و انگیزههای مصرف و تولید و تفاوتهای عمده رفتار مصرف کننده و تولید کنندهی مسلمان و مقایسهی آن با رفتار افراد غیر دینی بحث شده است؛ سپس پژوهشگران در بیشتر مقالات با استفاده از منحنیهای مطلوبیّت و حدّاکثرسازی، به تحلیل اقتصادی و همچنین به مسئلهی تخصیص منابع و اقتصاد رفاه پرداختهاند. 2-کتاب« اقتصاد کلان با نگرش اسلامی»: این کتاب، نتیجه کوشش دو تن از پژوهشگران مسلمان عرب زبان است که در هشت فصل تدوین شده و در تفهیم مطالب، همانند علم اقتصاد کلان از تحلیلهای اقتصاد کلان در زمینهی مصرف، سرمایهگذاری و همچنین از مدل IS- LM در تبیین تعادل کل استفاده کرده است. مؤلّفان تقریباً همانند دیگر اقتصاددانان مسلمان در اثبات دخالت نقش ارزشها و اعتقادات در رفتارهای اقتصادی کوشیدهاند. پیشگفتار 1- نیازها، اندیشهها و ریشههای ترکیب دین و اقتصاد برای همه ی اندیشمندان، صاحب نظران و پژوهشگرانی که تمایل دارند امور اقتصادی را از منظر دین مطالعه کنند، اقتصاد دینی جنبه خاصی دارد ضمن اینکه صاحب نظران فلسفی، علوم اجتماعی و دینی نیز به این مطالعات علاقهمندند؛ زیرا ارزیابی سیاستها و حتی نظریههای اقتصادی از منظر دین، برای اندیشمندان عرصههای یاد شده با اهمیت تلقی میشود. [22] با وجودی که تمامی نگرشهای علمی – اجتماعی به مذهب؛ در پی توضیح عقاید ، رفتارها و نهادهای مذهبی هستند، فرضیههای متفاوتی را به کار میگیرند و بر عنوانها و پرسشهای متفاوتی تأکید میورزند و به همین دلیل ضریب اهمیت مطالعات دینی برای اندیشمندان مختلف، متفاوت است؛ برای مثال بسیاری از جامعه شناسان، روانشناسان و مردم شناسان بر دنیای غیر دینی (سکولاریسم) تأکید دارند و صرفاً برای مذهب به توجیهات جامعه شناختی و روان شناختی عقیده دارند و ریشهی فکری و فلسفی ناب و مستقلی را برای عقاید و رفتارهای مذهبی قبول ندارند. در عین حال گروههایی از این اندیشمندان، مانند بسیاری از اقتصاددانان و دیگر صاحب نظران علوم اجتماعی، به ویژه پس از دههی 1970 رفتارها، عقاید و نهادهای مذهبی را با عقلانیت ابزاری و غیرابزاری مورد توجه و مطالعه قرار دادهاند و برای آن بنیانهایی( به ویژه فلسفی) قائل هستند. [23] در ضمن هر دو شاخه مطالعات دین و اقتصاد (تحلیل اقتصادی از دین و اقتصاد دینی) از پیشینهی قابل توجهی برخوردارند؛ برای مثال صاحب نظرانی مانند، گری بکر، رابرت برو، یاناکان[24]، استارک[25] و فینک[26]، مطالعات خود را بیشتر در مقولهی «اقتصاد دین» متمرکز ساختهاند. همچنین گی[27]، کوران[28]، پوپر[29]، واترمن[30] عمدتاً به بررسی «اقتصاد دینی» پرداختهاند .شاید بتوان آدام اسمیت را اولین اقتصاددانی دانست که آغازگر مطالعات دین و اقتصاد ( به ویژه در شاخهی تحلیل اقتصادی از دین ) در اواخر قرن 18 بوده است. او ادعا میکند که کارگزاران متدین و غیرمتدین به طور یکسان دنبال کسب نفع شخصی از فعالیتهای خود هستند. وی بازار کالا را با بازار مذهب قابل مقایسه میداند، اما بررسیهای گسترده در این شاخه از دین و اقتصاد از اواخر قرن 20 دههی 1970 ، آغاز شد. تحلیلهای دین و اقتصاد در شاخهی اقتصاد دینی قدمت زیادی ندارد و بیشتر محصول قرن بیستم است. اولین نوشتههای اقتصاد اسلامی به سال 1910 و پس از آن مربوط میشود و اولین نوشتههای اقتصاد مسیحی، اقتصاد بودایی و مانند آن به دهه 1970 و پس از آن تعلق دارد. [31] در حال حاضر علاوه بر انتشار کتب و مقالات، اجرای طرحها، راهاندازی کنفرانسها، کارگاهها و نشستهای تخصصی، کلاسها، رشتهها و گرایشهای آموزشی نیز در عرصههای دین و اقتصاد در حال برگزاری است. همچنین در این ارتباط انجمنهای علمی شکل گرفته است و مجلاتی علمی به صورت مستقل در این زمینه منتشر میشود و مقالات دیگری نیز در نشریات غیرمرتبط با دین و اقتصاد به چاپ میرسد . پایگاههای اطلاعاتی نسبتاً زیادی نیز به این موضوع اختصاص یافته است؛ برای نمونه میتوان از جامعه مطالعات علمی دین در آمریکا، انجمن اقتصاددانان مسیحی انگلستان، انجمن اقتصاددانان مسیحی آمریکا، انجمن اقتصاددنان بودایی، انجمن بینالمللی اقتصاد اسلامی، انجمن علمی اقتصاد اسلامی ایران، نشریات دین و اقتصاد در آمریکا و اروپا، مطالعات علمی دین در آمریکا، نشریه جامعه شناسی دین از انگلستان، تحقیقات اقتصاد اسلامی IDB ، فصلنامه اقتصاد اسلامی و مانند ان نام برد[32]. 2- عناصر و زمینههای پیوند اقتصاد و دین همان گونه که اشاره شد دین، به طورکلی مجموعهای از اخلاق، عقاید و احکام است. با فرض پذیرش این تعریف کلی از دین، دین و اقتصاد میتوانند حداقل سه پیوند با هم داشته باشند: یکی پیوند اخلاقی و ارزشی است؛ دوم، ارتباط عقیدتی و ایمانی است و سوم، پیوند مربوط به احکام و امور فقهی و حقوقی است. برخی از صاحب نظران، دین را مجموعهای از عقاید و نهادهایی تعریف میکنند که مبتنی بر نیروهای خارق العاده است . البته تعریفهای دیگری نیز از دین شده است. هر نوع تعریف که مبنا قرار گیرد، به طور بالقوه توجه به پیوند عناصر موجود در قلمرو دین و اقتصاد از نظر علمی و تجربی مؤثر و مفید است. توجه به این روابط و عناصر از جهت علمی در استخراج چارچوبهای نظری از این رشته مؤثر است و از نظر عملی نیز به خاطر تأثیر بر رفتار کارگزاران، دادههای تجربی متفاوتی ایجاد می کند. [33] مناسب است اجمالاً به مفاد عناصر سه گانهی دین؛ یعنی اخلاق، عقاید و احکام اشاره شود. اخلاق، گزارههایی از خوب بودن، بد بودن، درست یا غلط بودن و مانند آن را نشان میدهد و عقاید، اصولی از هر دین را تشکیل میدهد که توضیح ایمان به خدا و چگونگی پیدایش جهان، انسان، پیامبران و دنیای پس از مرگ را شامل میشود . احکام دینی نیز مجموعهای از مقرراتی است که هر دین برای پیروان خود در امور مختلف ترسیم میکند. اکنون به مصادیقی دیگر از پیوند اقتصاد و امور دینی اشاره میکنیم. اندیشمند مشهور کارل پولانی[34] تصریح میکند که امور اقتصادی، نهادها و امور غیراقتصادی درهم تنیده هستند؛ مثلاً نقش عنصری مانند دین در کارکرد اقتصاد همانقدر است که نهادهای پولی یا ابزار کار فیزیکی است.برخی از صاحب نظران عقیده دارند پس از جنگ سرد جوامع مختلف به مسائل فرهنگی و به ویژه اعتقادی خود حساس شدهاند و تمایل دارند که زندگی اجتماعی آنها با دین نیز پیوند داشته باشد. فوکویاما[35] این موضوع را به تحولات پس از جنگ سرد مرتبط میداند، اما موضوع پدیدهای ریشهدار است و جدا کردن دین از زندگی اقتصادی و اجتماعی بر خلاف طبیعت به نظر میرسد. [36]پرفسور برو[37] اقتصاددان برجستهی هاروارد میگوید: مطالعهی ما در مورد تأثیر عقاید و کارکردهای دینی بر رفتارها و متغیرهای اقتصادی، پاسخ بسیار معناداری داده است. وی تصریح میکند که این بررسی که با استفاده از دادههای شصت کشور و طی بیست سال انجام شده است، «فرضیهی سکولاریزاسیون» را رد کرده است. طبق این فرضیه بین عقاید و کارکردهای دین و شاخصهای توسعه یافتگی ( برای مثال رشد سواد و ثروت ) پیوند منفی وجود دارد؛ یعنی هرچه جوامع پیشرفتهتر میشوند و سواد شهروندان بالا میرود، توجه به اندیشهها و کارکردهای دینی کمتر میشود. اما مطالعه برو به اثبات رابطه مستقیم بین دین و توسعه میانجامد. برو و همکارش مک کلری[38] اضافه میکنند که ارتباط مثبت دو متغیر یاد شده در دو دین مسیحی کاتولیک و اسلام از دیگر ادیان معنادارتر بوده است. جالب است که مطالعهی برو نشان میدهد که عقاید و رفتارهای دینی نه تنها بر توسعه و پیشرفت عمومی اقتصاد، بلکه بر رشد اقتصادی نیز تأثیر مثبت دارد. [39] تحولات علمی در حوزه اقتصاد دینی در اواخر قرن بیستم، به گونهای بودهاست که برخی از اندیشمندان از آن به عنوان یک «انتقال پارادایمی» نام میبرند؛ حتی برخی از متفکران ادعا میکنند که اقتصاد دینی «دولت رفاه» خاصی را مطرح میکند که از اقتصاد آزاد جنبهی اجتماعیتری دارد ؛ مثلاً از حقوق کارگر در مقابل حقوق مربوط به سرمایه دفاع میکند. مطالعات زیادی نشان میدهد که این نگرش به امور اقتصادی میتواند حتی در ایمن سازی نظام اقتصادی فردگرایانه نقش مؤثری داشته باشد. [40] در هر صورت ادبیات رشتهی اقتصاد دینی در ابعاد گوناگون و به صورتی طیف گونه در حال گسترش است؛ به گونهای که برخی از نگرشهای افراطی درون طیف یاد شده این رشته را با رشتهی ارتدکس نئوکلاسیک قابل رقابت میدانند و برخی دیگر آن را تنها در حد یک اندیشه و نهایتاً یک مکتب قبول دارند و گروهی دیگر اقتصاد دینی را در قالب حقوق و فقه میپذیرند. اما در مقابل، عدهای دیگر حتی ادعای تولید علم اقتصاد دینی را دارند و گروهی دیگر ضمن اینکه قائل به وجود نظام و مکتب اقتصاد دینی هستند، نوعی روششناسی خاص برای آن توصیه میکنند. گروهی اقتصادهای دینی را به عنوان قرائتهایی از اقتصاد متعارف مورد توجه قرار میدهند و گروهی دیگر قائل هستند که الگوهای خرد و کلان از اقتصاد متعارف نیز قابل انطباق با اقتصادهای دینی هستند. [41] 3- تجزیه و تحلیل اقتصادی از دین محور فراگیرتری که اخیراً در عرصهی مطالعات دین و اقتصاد قرار گرفته، نگرشی است که به توجیه عقلانی و اقتصادی از عقاید و رفتارهای دینی مبادرت میکند. در قالب ادبیات مربوط برخی از مطالعات، شکل گیری این ترکیب از دین و اقتصاد را به افکار آدام اسمیت مرتبط میدانند. آدام اسمیت در کتاب «ثروت ملل» از سویی روحانیان و انسانهای متشرع را بنگاه و تولید کنندهی افکار و رفتارهای دینی ذکر میکند، از سویی دیگر ادعا میکند که بنگاه دار دینی ( مثلاً یک روحانی ) همانند بنگاههای معمولی اقتصادی – غیردینی انگیزهی نفع شخصی است و دنبال حداکثر کردن منافع خود است. جالب است که آدام اسمیت تجزیه و تحلیل اقتصادی از عقاید و رفتارهای دینی را در کتاب «نظریهی عواطف اخلاقی» به میزان گستردهای از کتاب ثروت ملل دنبال کرده است . اما همان طور که اشاره شد پس از گذشت حدود دو قرن از این نوشته بود که «انتقال پارادایمی» در مورد دین و پذیرش رابطه معنادار بین آن و اقتصاد صورت گرفت.[42] در نتیجه شاهد رکودی نسبتاً طولانی در این عرصه از مطالعات بودهایم. [43] در این نگرش از پیوند دین و اقتصاد فرض میشود که خانوارها برای حداکثر کردن مطلوبیت، در برخورد با عقاید و رفتارهای دینی، همانطور رفتار میکنند که در ارتباط با کالاهای غیردینی چنان میکنند. بدیهی است که در اقتصاد متعارف، به ویژه در متون اقتصاد خرد، علاوه بر کاربرد الگو در یک زمان معین؛ با کمک الگوهای اقتصادی معمولی بین زمانی نیز مصرف حال (Cp) و مصرف آینده (Cf) را با هم حداکثر میکنند و مطلوبیت کل خود را دربارهی استفاده از الگوهایی همانند معادله شماره (1) به حداکثر میرسانند معدالهی شماره (1): [1] . سرمایهداری :یک نظام اقتصادیاست که در آن مالکیت ابزارهای تولیددر دست مالکان خصوصیاست و از این ابزار(عموماً) برای کسب سوددر بازارهای رقابتی استفاده میشود.درآمددر این نظام حداقل دو شکل دارد: سودو دستمزد. همچنین متداول است که اجاره را به صورت درآمد حاصل از در کنترل داشتن منابع طبیعی به حساب آورند. در هر حال سود عبارت است از آنچه که بهخاطر مالکیت ابزار تولید به کسانی داده میشود که سرمایه را فراهم میکنند. در این نظام ؛ زمین، نیروی انسانیو سرمایهدر اختیار گروهی از افراد جامعه است که سایر افراد جامعه با استفادهی مشروط و غیر رایگان از آنها به تولید مادیو معنویمیپردازند. در نظام سرمایه داری؛ تصمیم گیریهای شخصی سرمایه گزاری، تولید، توزیع، درامد، قیمت گذاری و عرضه ی مواد و خدمات را در یک اقتصاد بازارتعیین میکند. ویژگی بارز نظام سرمایه داری این است که تولید کالا در درجهی اول ، برای کسب سودانجام می گیرد و لزوماً برای رفع نیازهای انسان ها نیست.البته در مواردی نیز کسب سود با رفع نیازهای انسانی همراه است. در کلی ترین حالت، نظام سرمایه داری را می توان به دو دستهی نظام سرمایه داری دولتی(همچون اتحاد جماهیر شوروی پس از ۱۹۲۷ و چین کنونی) و نظام سرمایه داری غیرمتمرکز (غیردولتی) همچون ایالات متحدهی امریکاتقسیم کرد. [2] . جامعهخواهی یا سوسیالیسم به انگلیسی: (Socialism) اندیشهای سیاسی، اقتصادیو اجتماعیاست که برای ایجاد یک نظم اجتماعی مبتنی بر انسجام همگانی میکوشد، جامعهای که در آن تمامی قشرهای اجتماع سهمی برابر در سود همگانی داشتهباشند.هدف سوسیالیسم، لغو مالکیت خصوصیابزارهای تولیدو برقراری مالکیت اجتماعیبر ابزارهای تولید است. این «مالکیت اجتماعی» ممکن است مستقیم باشد؛ مانند مالکیت و ادارهی صنایعتوسط شوراهای کارگری یا از طریق مالکیت و ادارهٔ دولتی صنایع غیر مستقیم باشد. [3] . مکتب نئوکلاسیک یا مارژینالیسم، یکی از مکاتب اقتصادی است که با پایه قراردادن نظریات کلاسیکها، اقتصاد را از سطح کلان به سطح خرد کشید و رفتار فرد و بنگاه تولیدی را مورد تجزیه و تحلیل قرار داد؛ از طرف دیگر هر دو طرف عرضه و تقاضا را در تجزیه و تحلیل اقتصادی داخل کرد. نام مكتب نئوكلاسیك به این دلیل به آنها داده شده است که در نهایت به نتایج كلاسیكها رسیدند و عقاید آنها را احیا كردند و در واقع نظریهشان زاییدهی افكار كلاسیكهاست. مكتب نهائیون (مارژینالیستها) نیز به این علت به آنها اطلاق شده كه اصل مطلوبیت نهایی، مورد توجّه و كاربرد تحلیلگران این مكتب اقتصادی بوده است؛از اینرو، افكار این اقتصاددانان در تاریخ عقاید اقتصادی "انقلاب نهائیون" نامگذاری شده است. [4]. Religious Economics [5].Economics of Religion [6]. Anderson, Gary M., “Mr Smith and the preachers: the economics of religion in the Wealth of Nations”,vol. 96, no. 5, pp. 1066-1088. [7].W.O.Henderson,the Rise of German Industrial Power.pp123-125. [8]. Brennan, H. Geoffrey and Waterman, A.M.C., Economics and Religion: Are They Distinct?, p12 [9]. De Roover, Raymond,” The concept of the just price: theory and economic policy”, vol. 18, no. 4, pp. 418-438. [10]. Adam Esmith: آدام اسمیت به واسطهی نوشتن کتاب ثروت ملل در سال 1776 میلادی به عنوان پدر علم اقتصاد متعارف شناخته میشود. [11].Max Weber [12]. Akelund [13]. Anderson [14]. Finke [15]. Stark [16]. Iannaccone [17]. Beisner [18]. Jomo [19]. Chapra [20]. Fahim khan [21]. Metwaly [22]. Finke, Roger and Stark, Roger, The Churching of America: Winners and Loosers in our Religous Economy, PP201-202. [23]. Gorringe, Timothy J., Capital and the Kingdom: Theological Ethics and Economic Order, P22 [24].Iannacone [25].Astark [26].Fink [27].Gey [28].Koran [29].Poper [31]. Harris, Abram L, Economics and Social Reform, P32 [32] - برای نمونه میتوان به مجموعه مقالات نشستهای تخصصی اقتصاد اسلامی از دانشگاههای تربیت مدرس و امام صادق (ع) در ایران و سایت IDB مجله اقتصاد مسیحی ارگان انجمن اقتصاددانان مسیحی امریکا و انگلستان و مجله بررسیهای اسلامی ارگان انجمنهای بینالمللی اقتصاد اسلامی مراجعه کرد. [33]. Stivers, Robert L., (editor), Reformed Faith and Economics, P22 [34].Karl Polany [35].Fokoyama [36]. Stackhouse, Max L., Public Theology and Political Economy: Christian Stewardship in Modern Society, P30 [37].Brow [38].Mac Kelery [39]. Taylor, Michael, Good for the Poor: Christian Ethics and World Development, P76 [40].Worland, Stephen Theodore, Scholasticism and Welfare Economics, PP.323-400. [41]. Worland, Stephen Theodore,op.cit., P45 [42] - نوشته اسمیت و تبیین رابطه دین و اقتصاد مربوط به دهه 1770 بود و انتقال پارادایمی در مورد سنتز حاصل از این دو رشته مربوط به دهه 1970 بود. [43]. Samuelson,K, religion and economic action, p12.
جهت کپی مطلب از ctrl+A استفاده نمایید نماید |