بررسي فساد اداري، عوامل و راهكارهاي مقابله با آن از ديدگاه قرآن و حديث

چکیده پژوهش

فساد اداری از مسائل مهم علم مدیریت به شمار می‌رود که در سال‌های اخیر توجه بسیاری از دولت ها، مدیران و پژوهشگران را به خود معطوف ساخته است. در همین ارتباط، پژوهش حاضر با هدف بررسی فساد اداری، عوامل و راهکارهای مقابله با آن، از دیدگاه قرآن کریم و حدیث انجام گردید.این پژوهش در طبقه بندی کلی تحقیقات، بنیادی و با توجه به هدف، کاربردی محسوب می شود. برای جمع آوری اطلاعات نیز از روش کتابخانه‌ای استفاده شده است. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که مسئله فساد اداری به جهت پیامدها و آثار منفی آن برای حکومت و جامعه اسلامی، از اهمیت و جایگاه ویژه‌ای در متون دینی برخوردار است؛ هر چند که به صورت مستقل و به عنوان یک علم بدان پرداخته نشده است. بر این اساس در این تحقیق مفهوم فساد اداری، انواع فساد و حوزه های مطالعه آن از منظر آیات و روایات استنباط و استخراج گردید. علاوه براین یافته های این پژوهش، متغیرها و عوامل موثر در بروز پدیده شوم فساد اداری را مشخص می نماید. همچنین از بررسی آیات قرآن کریم و احادیث به دست می آید که رویکرد مدیریت اسلامی در مبارزه با فساد اداری، به صورت سیستمی، نظام مند و بنیادین می‌باشد؛ به این معنا که برای هر دسته از عوامل پدید آورنده آن، راهکارهای مناسب و مقتضی ارائه می‌دهد و به جای برخوردهای کوتاه مدت و کنترلی که از کارایی و اثربخشی کمتری برخوردار است؛ شیوه مبارزه ریشه‌ای و پیشگیرانه را توصیه می نماید.

کلید واژه: فساد اداری، عوامل فساد، راهکارهای مقابله با فساد، حوزه های فساد

مقدمه

فساد اداری از چالش های اساسی دنیای امروز به شمار می رود که سلامت و موجودیت اجتماعات کوچک تر وحتی کلان انسانی، در سطح ملی و بین المللی را مورد تهدید قرار داده است. به همین جهت نیز تلاش برای شناخت نظری و همه جانبه آن، گام اول در طی مسیر مبارزه با این آفت جامعه بشری است. امروزه به واسطه گسترش ارتباطات و به هم تنیدگی سرنوشت ملت ها با یکدیگر و شکل گیری دهکده جهانی، لزوم مطالعه فساد و مبارزه با آن در سطح بین المللی ضروری می‌نماید. اما از آنجا که این مسئله از یک سو با فرهنگ و هنجارهای یک جامعه و از سوی دیگر با قوانین و مقررات آن، ارتباط پیدا می‌کند، به طبع فساد اداری نیز باید در بستر همان فرهنگ و شرایط اجتماعی- اقتصادی- سیاسی، مورد مطالعه قرار گیرد. در کشور ما که شالوده و کلیت نظام اداری و نیز فرهنگ غالب آن، اسلامی می‌باشد، اکتفا به تحقیقات و پژوهش های بین المللی و اتکاء به راهکارهای آنان، به تنهایی ثمر بخش نخواهد بود. از این رو به مطالعات جامعه شناختی، سیاسی و اقتصادی در حوزه فرهنگ ایرانی- اسلامی نیاز است تا بتوان زمینه ها ی شکل گیری فساد اداری و اسباب مقابله با آن را، شناسایی و فراهم آورد. ضمن آنکه نمی توان از نتایج مطالعات و تجربیات و همکاری های بین المللی در این زمینه جهت دستیابی به نتیجه مطلوب صرف نظر نمود. از این رو پژوهش حاضر بر آن است تا با بررسی متون اسلامی، یعنی قرآن و احادیث اهل بیت(ع)، حوزه های مطالعه فساد اداری در این متون را مشخص نموده و با رویکرد تطبیقی به پژوهش های نوین، عوامل بوجود آورنده و راهکارهای مبارزه با آن را استنباط و ارائه نماید. به این ترتیب این تحقیق می‌تواند با تبیین نظری مسئله و در صورت کاربست عملی آن، راهگشای مسئولین و صاحبان امر در حوزه های مختلف سیاست گذاری نظام در زمینه مبارزه با فساد اداری باشد.

فهرست مطالب

 فصل اول: کلیات پژوهش1

1-1- فساد ...2

1-2- اداره3

1-3- فساد اداری .3

1-4- واژگان مترادف فساد در قرآن و حدیث4

1-5- مفهوم اصطلاحی فساد اداری در قرآن و حدیث8

1-6- فساد اداری، تخلف اداری و جرم اداری9

1-7- فساد اداری، ماهیت قانونی یا اخلاقی؟10

1-8- نسبت دین و فساد اداری11

1-9- پیشینه فساد اداری12

1-10- سابقه پژوهش های انجام شده13

1-11- ضرورت انجام پژوهش16

1-12- اهداف پژوهش17

1-13- سوالات پژوهش17

1-14- روش انجام پژوهش18

1-15- محدودیت‌های پژوهش18

فصل دوم: حوزه های مطالعه فساد اداری و انواع آن19

مقدمه20

2-1- حوزه های مطالعه فساد اداری20

2-1-1- حاکمیت20

2-1-2- اصلاحات اجتماعی21

2-1-3- مصادیق فساد اداری25

2-1-3-1- ارتشاء25

2-1-3-2- اختلاس29

2-1-3-3- قبیله گرایی31

2-1-3-4- تقلب و تزویر34

2-1-3-5- اسراف37

2-1-4- مصادیق مفسدان اداری38

2-2- انواع فساد اداری42

2-2-1- فساد تصادفی- فساد نظام مند43

2-2-2- فساد خرد- فساد کلان44

2-2-3- فساد سیاه- فساد خاکستری- فساد سفید44

2-2-4- فساد سیاسی44

2-2-5- فساد اقتصادی و مالی45

2-3- بررسی انواع فساد اداری در قرآن و حدیث45

2-3-1- فساد فردی و تصادفی در مقابل فساد سازمان یافته و نظام مند46

2-3-2- فساد خرد- فساد کلان48

2-3-3- فساد سیاه- فساد خاکستری- فساد سفید50

2-3-4- فساد سیاسی52

2-3-5- فساد اقتصادی و مالی56

فصل سوم: عوامل پدید آورنده فساد اداری59

مقدمه60

3-1- عوامل فساد اداری در مطالعات مدیریت60

3-2- عوامل فساد اداری از دیدگاه قرآن و حدیث64

3-2-1- عوامل شخصی64

3-2-1-1- تأمین نیازهای زیستی65

3-2-1-2- کسب منزلت و قدرت68

3-2-1-3- فزون خواهي و رفاه طلبي71

3-2-1-4- فقدان ايمان و عدم التزام به اصول شرعي74

3-2-2- عوامل اقتصادي76

3- 2-3- عوامل فرهنگي و اجتماعي81

3-2-4- عوامل قضايي86

3-2-5- عوامل سياسي و اداري88

فصل چهارم:راهکارهاي مقابله با فساد اداري94

مقدمه:95

4-1- راهکارهاي مبتني بر اخلاق96

4-1-1- اخلاق فردي96

4-1-2- اخلاق اجتماعي100

4-2- راهکارهاي مبتني بر قانون105

4-2-1- راهکارهاي سياسي و اداري106

4-2-1-1- تعادل در عدم تمرکز اداري106

4-2-1- 2- اصلاحات ساختاري108

4-2-1-3- برکناري عناصر فاسد109

4-2-1-4- دقت درگزينش کارگزاران111

4-2-1-5- برخورداري مديران از قدرت مرجعيت113

4-2-1-6- حفظ شئون و ارتقاء منزلت کارکنان114

4-2-1-7- برقراري نظام تشويق و تنبيه مناسب116

4-2-1-8- نظارت و بازرسي118

4-2-2- راهکارهاي اقتصادي120

4-2-3- راهکارهاي فرهنگي124

4-2-4- راهکارهاي قضايي125

نتیجه گیری129

منابع131

چكيده انگلیسی................................ 141

 فهرست شکل ها

 شکل شماره(2-1) رابطه فساد اداری با قانون و اخلاق11

شکل شماره(2-2) رابطه فساد اداری با دین، اخلاق و قانون12

فصل اول

مفاهیم و کلیات پژوهش

1-1- فساد در لغت

فساد در لغت به معنای تباهی، پوسیدگی، فتنه و آشوب، ظلم، لهو و لعبمی‌باشد(عمید، 1381،ج 3 ،ص916). در زبان عربی اینگونه تعریف شده است:الفسادُ خروج الشيء عن الاعتدال، قليلاً کان او کثيراً و يضاده الصّلاح و يستعمل ذلک في النّفس و البدن و الاشياء الخارجة عن الاستقامه(راغب اصفهانی، 1412، ج 1 ، ص636). فساد، خارج شدن شیء از حالت اعتدال است؛کم باشد یا زیاد و نقطه مقابل آن صلاح است. فساد در نفس، بدن و چیزهایی که از اعتدال خارج می‌شوند؛کاربرد دارد.

الفسادُ نقض الصّلاح، فَسَدَ فَسُدَ و فَسِدُ، وفَسُدَ فساداً وفسوداً… والمفسدة خلاف المصلحة، والاستفساد خلاف الاستصلاح(ابن منظور، 1414، ج 33 ، ص 35). فساد، ضد و مخالف صلاح است و از سه باب فَسَدَ، یفسُدُ و یفسِدُ و فَسُدَ با مصدر فساد و فسود آمده است. مفسده خلاف مصلحت و استفساد خلاف استصلاح است.

اهل لغت، فساد را در مقابل صلاح و إفساد را درمقابل إصلاح قرار داده اند. إفساد، یعنی پدید آوردن تباهی و نابسامانی(قرشی،1371، ج 5، ص 174) و إصلاح یعنی سامان بخشی و زدودن فساد و تباهی.

از آنجا که اشیاء با اضداد خود بهتر شناخته می‌شوند؛ برای درک مناسب تر مفهوم فساد، معنای صلاح را نیز اختصاراً بیان می‌کنیم:

الصّلاحُ ضدّ الفساد. و هما مختصان في اکثر الاستعمال بالافعال و قوبل في القرآن تارة بالفساد وتارة بالسّيئه. قال تعالي: ولاتفسدوا فی الارض بعد اصلاحها( الاعراف/ 56) خلطوا عملاً صالحا وآخر سيئاً(التوبه/ 102)(راغب اصفهانی، 1412، ج1، ص489). صلاح، ضد فساد است و آن دو بیش تر جاها در افعال به کار برده شده اند. صلاح در قرآن، گاه در برابر فساد قرار گرفته است. همانند: ولاتفسدوا في الارض بعد اصلاحها: و در زمین، پس از اصلاح آن فساد مکنید. و گاه در برابر سیّئه، همانند: خلطوا عملاً صالحاً وآخر سيئاً:کار شایسته را با (کاری) دیگر که بد است؛ درآمیخته اند.

1-2- مفهوم اداره

اداره: به معنای دور زدن، چرخاندن و داد و ستد کردن(مهیار، بی تا، ص 33) و اداریّ: صفت نسبی منسوب به اداره است. احتمالاً نظام رسمی هدایت عمومی یک جامعه را از آن جهت اداره گویند که امور مربوط به آن برای پیشبرد اهداف، دست به دست شده و با همکاری و هماهنگی گروهی صورت می‌پذیرد. زیرا «اداره به معنای عام، به کلیه فعالیت هایی اطلاق می‌شود که برای نیل به هدف(اهداف) خاصی نیاز به همکاری دارد»(فیضی، 1388، ج 1، ص 5). به عبارت دیگر، اداره به مفهوم رهبری و گرداندن تشکیلات اجرایی و اداری است؛ هم از این نظر که چه چیزی و چگونه باید انجام پذیرد و هم از این لحاظ که چه کسانی باید آن را به انجام برسانند(محمدی، 1385، ص 22). سخن گفتن از اداره و مدیریت، در زندگی گروهی و اجتماع معنا می‌یابد. هرچه بر گستردگی امور و پیچیدگی روابط اجتماعی افزوده شود؛ اداره نیز فنّی و دشوار خواهد بود. در گذشته اداره جوامع ساده و آسان بوده است؛ اما امروزه بر اثر پیشرفت بشر و تحول جوامع، اداره به یک موضوع کلان، پیچیده و تخصصی تبدیل شده که افزون بر رشته مدیریت، شاخه های متعدد علوم انسانی، متکفل تبیین و توسعه بخشی از مسائل مدیریت و اداره جامعه شده اند.

1-3- فساد اداری در اصطلاح مدیریت

فساد به طور كلي به حادثه‌اي اطلاق مي‌شود كه در آن دگرگوني شئ به حدي مي‌رسد كه ديگر نمي‌توان آن را بدان نام ناميد و يا شناسايي كرد(لطیفی،1380، ص 368). معادل انگلیسی فساد corruption از ریشه فعل لاتین rumpere به معنای شکستن می‌باشد. بنابراین در فساد چیزی می‌شکند یا نقض می‌شود. این چیز ممکن است رفتار اخلاقی یا شیوه قانونی یا غالباً مقررات اداری باشد(صفری و نائبی، 1380،ص 145). تعاریف متعددی از فساد اداری به عمل آمده است که از قرابت معنایی بالایی با یکدیگر برخوردارند. به عنوان مثال: فساد یکی از مظاهر رفتار ضد اجتماعی است که مزایایی را خارج از قاعده و برخلاف هنجارهای اخلاقی و قانونی به مرتکبین خود می‌دهد و در مقابل قدرت بهبود شرایط زندگی سایرین را تضعیف می‌نماید(ربیعی، ۱۳۸۳، ص 29). فساد اداري به مجموعه‌ي رفتارهاي آن دسته از كاركنان بخش عمومي اطلاق مي‌شود كه در جهت منافع غير سازماني، ضوابط و عرف پذيرفته شده را ناديده مي‌گيرند(هانتينگتون، 1370، ص 90 ؛كليتگارد، 1375، ص 35). فساد اداری شامل فروش آراء حقوقی، تصمیمات اداری یا قانونی یا مقامات دولتی می‌شود. پرداخت پنهانی به شکل هدیه، هزینه دستمزد، استخدام، کمک به خویشاوندان، نفوذ اجتماعی یا هر گونه رابطه‌ای که منافع عمومی و رفاه آن را مختل سازد؛ چه حاکی از پرداخت یا عدم پرداخت پول باشد؛ معمولاً به عنوان فساد شناخته می‌شود(ذاکر صالحی، 1391، ص 14). بر اساس تعریف بانک جهانی و سازمان شفافیت بین المللی، فساد اداری عبارتست از «سوء استفاده از اختیارات دولتی(قدرت عمومی) برای کسب منافع شخصی(خصوصی) و این تعریف مورد توافق عمومی در جهان می‌باشد»(عباس زادگان، 1389، ص 15).

1-4- واژگان مترادف فساد در قرآن و حدیث

کلمه فساد در آیات متعددی از قرآن کریم و همچنین احادیث معصومین(ع) به کار رفته است. واژگان قرآنی و حدیثی دیگری که مترداف و هم معنای این کلمه می‌باشند؛ وجود دارد که به منظور تعیین معنای فساد اداری، می‌بایست به آنها توجه شود. در ذیل برخی از این واژگان، به همراه شرحی مختصر بیان می‌گردد:

1-4-1-خَبلُ:

الخَبْلُ، بالتسكين: الفسادُ. ابن سيدة: الخَبْل فساد الأَعضاء حتى لا يَدْري كيف يمشي فهو مُتَخَبِّل(ابن منظور،ج 11، ص 197). خَبل با سکون، به معنای فساد است. ابن سیده می‌گوید: خَبل فساد اعضاء بدن است بگونه‌ای که نداند چگونه راه برود، پس این شخص متخبَّل است.

طریحی در توضیح این واژه می گوید: قوله تعالى:لا يأْلُونَكُمْ خَبالًا(آل عمران/ 118) أي فسادا. و الخبال: الفساد. و يكون في الأفعال و الأبدان و العقول(طریحی، 1375، ج‏5، ص362). در کلام خداوند متعال که می فرماید: آنها از هيچ شر و فسادى درباره شما كوتاهى نمى‏كنند؛ خبالاً به معنای فساد است. و خبال، معادل فساد است. و در کارها و بدن ها و عقل ها روی می‌دهد.

1-4-2- ثبوراً:

واژه قرآنی دیگری که عمدتاً توسط اهل لغت به معنای نابودی و خسران گرفته شده است؛ ثبوراً است:

لا تَدْعُوا الْيَوْمَ ثُبُوراً واحِداً وَ ادْعُوا ثُبُوراً كَثيراً(فرقان/ 14) امروز یک هلاک(خود) را نخواهید و بسیار هلاک(خود) را بخواهید. برخی ثبوراً را به فساد ترجمه و تعبیر نموده اند که البته معنای هلاکت و فساد بسیار به هم نزدیک است، راغب اصفهانی در ذیل این واژه می‌نویسد:

الثُّبُور: الهلاك و الفساد(راغب اصفهانی، 1412، ج 1، ص 171). ثبور یعنی نابودی و فساد.

1-4-3- دَخَل:

الدَّخَلُ: كناية عن الفساد و العداوة المستبطنة، كالدّغل( راغب اصفهانی، 1412 ، ج 1، ص309). دَخَل کنایه از فساد و دشمنی پنهانی و درونی است؛ مانند حیله و نیرنگ.

در فرهنگی دیگر آمده است: الدخل: فالظاهر انّه في الأصل صفة كحسن بمعنى ما يدخل من الخارج في شي‏ء و هو في الأغلب زائد عارض للشي‏ء، من عيب و نقص و زيادة.تَتَّخِذُونَ أَيْمانَكُمْ دَخَلًا بَيْنَكُمْ(النحل/ 92)(مصطفوی، 1360 ، ج 3، ص 185). و اما دَخَل ظاهر برآن است که این کلمه در اصل یک صفت است؛ مانند حَسَن. به معنای آنچه که از خارج وارد چیزی می‌شود و غالباً چیزی اضافه و عارض بر شیء است؛ از نوع عیب، نقص و زیادی. خدای تعالی می فرماید: اینگونه مباشید که قسم های خود را برای فریبکاری یکدیگر و فساد بکار گیرید.

1-4-4- فحشاء:

این واژه به معنای زشتی در عمل و گفتار و خروج از حق و اعتدال است. در زبان فارسی به جای کلمه فحشاء، فساد و به جای فاحشه، فاسد به کار می‌رود. در زبان عربی و زبان قرآن نیز میان این دو واژه، مانند همین نسبت برقرار است.

الفحش: معروف، و الفحشاء: اسم للفاحشة. و أفحش في القول و العمل و كل أمر: لم يوافق الحق فهو فاحشة. و قوله تعالى:إِلَّا أَنْ يَأْتِينَ بِفاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ(نساء/ 19)(فراهیدی، 1410، ج‏3، ص 96). فحش معروف و شناخته شده است و فحشاء اسم است برای زن زشتکار. و فعلِ زشتکاری کرد؛ در مورد گفتار و کردار می آید. و هر چیزی که موافق حق نباشد؛ فاحشه است. خدای تعالی می‌فرماید: مگر آن که(زنان) مرتکب زشتکاری آشکار شوند.