بررسی جرائم تمرد و سرپیچی از اوامر مافوق در حقوق کیفری ایران

فهرست علائم اختصاری:

ج..................................................................................................................................................................................................جلد

ر.ک................................................................................................................................................................................رجوع کنید

ص...........................................................................................................................................................................................صفحه

صص.....................................................................................................................................................................................صفحات

ق.ا.ک.......................................................................................................................................................قانون استخدام کشوری

ق.آ.د.م............................................................................قانون آئبن دادرسی دادگاههای عمومی و انقلاب در امور کیفری

ق.ج.ع...................................................................................................................................................قانون جزای عرفی مصوب

ق.م.ج.ن.م........................................................................................................................قانون مجازات جرایم نیروهای مسلح

ق.م................................................................................................................................................................................قانون مدنی

ق.م.ا............................................................................................................................................................قانون مجازات اسلامی

 چکیده:

قانونگذار در ماده ی 607 قانون مجازات اسلامی جرمی با عنوان تمرد پیش بینی نموده است. مشابه همین جرم عام در یک قانون خاص نظامی هم آمده است. در ماده ی 52 قانون مجازات جرائم نیروهای مسلح در خصوص مجازات تمرد به عنوان جرم خاص نظامی سخت گیری بیشتری به عمل آمده و مجازات سنگین تری تعیین شده است. دلیل این مسأله هم رسالتی است که بر دوش نیروهای نظامی و انتظامی در خصوص حفظ نظم و امنیت جامعه نهاده شده است. جرم تمرد در عمل نوعی بی حرمتی نمودن با نشان دادن مقاومت یا حمله ی فیزیکی نسبت به مأموری است که در حال انجام وظیفه در مقابل مرتکب یا همان متمرد است.

علاوه بر این در نظام ادرای و استخدامی در تمامی کشورهای جهان اصل مهمی به نام اصل سلسله مراتب وجود دارد. اصل سلسله مراتب برای اجرای بهتر و سریع تر امور در نظر گرفته می شود. در درون ساختار ادرای مقامات بر اساس پست های گوناگون قرار می گیرند. برای جلوگیری از هرج و مرج و انجام به موقع کارها، مأموران زیردست باید از مأموران بالادست خود اطاعت نمایند. بی توجهی به این قاعده باعث رخ دادن جرمی می شود که به جرم سرپیچی از اوامر مافوق مشهور گردیده است. ترتیب رسیدگی به این جرم و مرجع رسیدگی کننده آن در متون اداری و استخدامی مشخص شده و با آنچه در متون جزایی هست، متفاوت می باشد.

کلید واژه ها: تمرد، حمله، مقاومت، سلسله مراتب، سرپیچی ، اوامر مافوق.

 فهرست مطالب :

چکیده...............................................................................................................................................................................................

مقدمه..............................................................................................................................................................................................1

الف) بیان موضوع..........................................................................................................................................................................2

ب)سؤال های تحقیق...................................................................................................................................................................3

ج) فرضیه های تحقیق ...............................................................................................................................................................3

د) اهداف و کاربردهای تحقیق...................................................................................................................................................3

ح) روش تحقیق............................................................................................................................................................................4

و) ساماندهی تحقیق ...................................................................................................................................................................4

بخش نخست: ماهیت، پیشینه و ارکان جرائم تمرد و سرپیچی از اوامر مافوق...............................................................5

فصل نخست: ماهیت و پیشینه ی جرائم تمرد و سرپیچی از اوامر مافوق........................................................................6

مبحث نخست: تعریف جرائم تمرد و سرپیچی از اوامر مافوق.............................................................................................6

گفتار نخست: تعریف لغوی.........................................................................................................................................................6

بند نخست: جرم تمرد.................................................................................................................................................................7

بند دوم: جرم سرپیچی از اوامر مافوق......................................................................................................................................8

گفتار دوم: تعریف حقوقی........................................................................................................................................................10

بند اول: جرم تمرد.....................................................................................................................................................................10

بند دوم: جرم سرپیچی از اوامر مافوق...................................................................................................................................11

بند سوم: مقایسه ی جرائم تمرد و سرپیچی از اوامر مافوق..............................................................................................15

الف) وجوه اشتراک....................................................................................................................................................................15

ب) وجوه افتراق..........................................................................................................................................................................15

بند چهارم: خصوصیات مرتکب جرائم تمرد و سرپیچی از اوامر مافوق...........................................................................16

الف) مأمور دولت بودن..............................................................................................................................................................17

ب) مسلح یا غیر مسلح بودن...................................................................................................................................................20

ج) در حال انجام وظیفه بودن.................................................................................................................................................21

1- وظیفه در برابر اوامر قانونی................................................................................................................................................22

2- وظیفه در برابر اوامر غیر قانونی........................................................................................................................................22

مبحث دوم: پیشینه ی جرائم تمرد و سرپیچی از اوامر مافوق.........................................................................................26

گفتار نخست: سابقه ی فقهی..................................................................................................................................................27

گفتار دوم: سابقه ی قانونی......................................................................................................................................................29

فصل دوم: ارکان جرائم تمرد و سرپیچی از اوامر مافوق....................................................................................................36

مبحث نخست: رکن قانونی......................................................................................................................................................37

گفتار نخست: مستند قانونی جرم تمرد................................................................................................................................38

گفتار دوم: مستند قانونی جرم سرپیچی از اوامر مافوق.....................................................................................................40

مبحث دوم: رکن مادی.............................................................................................................................................................42

گفتار نخست: رفتار مجرمانه....................................................................................................................................................43

گفتار دوم: اوضاع و احوال جرم...............................................................................................................................................45

بند نخست: موضوع جرم..........................................................................................................................................................45

بند دوم: وسیله ی ارتکاب جرم...............................................................................................................................................46

بند سوم: خصوصیات بزه دیده................................................................................................................................................47

گفتار سوم: نتیجه و رابطه ی سببّت......................................................................................................................................48

مبحث سوم: رکن معنوی.........................................................................................................................................................51

گفتار نخست: اراده و اختیار.....................................................................................................................................................52

گفتار دوم: علم و آگاهی به موضوع........................................................................................................................................53

گفتار سوم: قصد مجرمانه.........................................................................................................................................................55

بخش دوم: مقررات شکلی و واکنش کیفری در برابر جرائم تمرد و سرپیچی از اوامر مافوق....................................57

فصل نخست: مقررات شکلی جرائم تمرد و سرپیچی از اوامر مافوق...............................................................................58

مبحث نخست: دادگاه صالح به رسیدگی..............................................................................................................................58

گفتار نخست: تعیین دادگاه بر حسب صلاحیت ذاتی........................................................................................................60

گفتار دوم: تعیین دادگاه بر حسب صلاحیت محلی...........................................................................................................62

مبحث دوم: قابل گذشت یا غیر قابل گذشت بودن............................................................................................................63

فصل دوم: واکنش کیفری در برابر جرائم تمرد و سرپیچی از اوامر مافوق.....................................................................64

مبحث نخست: واکنش کیفری سرکوب گر..........................................................................................................................64

گفتار نخست: مجازات اصلی...................................................................................................................................................66

بند نخست: مجازات ساده.........................................................................................................................................................67

بند دوم: مجازات تشدید یافته................................................................................................................................................69

الف) کیفیات عام تشدید مجازات...........................................................................................................................................69

1-تعدد جرم...............................................................................................................................................................................70

2-تکرار جرم...............................................................................................................................................................................71

ب) کیفیات خاص تشدید مجازات.........................................................................................................................................73

1-کیفیات شخصی...................................................................................................................................................................74

2-کیفیات عینی.........................................................................................................................................................................75

گفتار دوم: مجازات تبعی و تکمیلی.......................................................................................................................................76

بند نخست: مجازات تبعی........................................................................................................................................................76

بند دوم: مجازات تکمیلی.........................................................................................................................................................78

مبحث دوم: واکنش کیفری ارفاقی و اسباب سقوط مجازات............................................................................................80

گفتار نخست: واکنش کیفری ارفاقی.....................................................................................................................................80

بند نخست: تخفیف و تبدیل مجازات....................................................................................................................................80

الف)کیفیات قضائی....................................................................................................................................................................80

ب) کیفیات قانونی.....................................................................................................................................................................83

بند دوم: تعلیق مجازات............................................................................................................................................................84

بند سوم: آزادی مشروط...........................................................................................................................................................86

گفتار دوم: اسباب سقوط مجازات...........................................................................................................................................88

بند نخست: فوت مرتکب..........................................................................................................................................................88

بند دوم: نسخ قانون مجازات....................................................................................................................................................89

بند سوم: مرور زمان...................................................................................................................................................................90

بند چهارم: عفو...........................................................................................................................................................................93

1-عفو عمومی.............................................................................................................................................................................93

2-عفو خصوصی.........................................................................................................................................................................93

نتیجه و پیشنهادها....................................................................................................................................................................95

منابع و مآخذ..............................................................................................................................................................................98

 مقدمه

الف) بیان موضوع

تاریخ زندگی بشر نشان میدهد که‏ در اجتماعات اولیه بشری نیز یک نفر یا گروهی از افراد به عنوان متولیان اداره ی جامعه‏ به وضع قانون می پرداختند. اجرای مقررات و حفظ نظامات، توأم با تسلط بر مردم و به عبارت دیگر حکومت بر آنان بوده است. این در حالی بوده که اعمال هر نوع حاکمیت، مستلزم داشتن‏ قدرت و توانایی کافی بوده است.

یکی از راههای‏ تحکیم این قدرت، مجازات گردنکشان و تنبیه کسانی بوده که نسبت به امانتداران‏ قدرت حاکمه (مأموران دولت) در حال‏ انجام وظیفه، بی‏ادبی، هتاکی یا هر نوع حمله و مقاومت نموده باشند. «اقتدار هر نظام به عوامل مختلف وابسته است. از جمله مسایلی که با اقتدار هر نظام رابطه ی مستقیم دارد، جایگاه کارگزاران و مأموران دولتی است؛ به طوری که احترام به شأن و حفظ جایگاه این مأمورین، باعث ارتقاء اقتدار نظام و بی اعتنایی به آن، سبب تنزل منزلت نظام می گردد.»[1]

همانطور که مردم و دولت‏ از مأموران توقع دارند که در انجام دادن وظایف‏ خود، جانب امانت و وظیفه شناسی را رعایت‏ کنند؛ باید به مأموران هم اطمینان داده شود که‏ به هنگام ایفای وظیفه، بدون دغدغه خاطر و مصون از هر گونه تعرض و تجاوز خواهند بود و متعرضان به آنها در حین انجام وظیفه‏ مجازات خواهند شد.

در حقوق کیفری ایران برای‏ این منظور، در ماده ی 607 قانون‏ مجازات اسلامی مصوب سال 1375و همچنین در ماده ی 52قانون مجازات جرایم نیروهای مسلح مصوب سال 1382، حمله یا مقاومت نسبت به مأموران دولتی، به عنوان‏ تمرد جرم شناخته شده است. در هر دو مورد هم مجازات برای این جرم با توجه به نوع عمل ارتکابی شخص متمرد در نظر گرفته شده است.

علاوه بر این جرم گاهی در بین مأموران دولت و اشخاصی که جزء قوای اجرایی و بازوهای کمک کننده ی حکومت تلقی میگردند جرمی به وقوع میپیوندد که تحت عنوان سرپیچی از اوامر مافوق شناخته شده است. این جرم به رعایت اصل مهم سلسله مراتب ادرای برمیگردد و در وضعیتی رخ میدهد که مأمور به دستور مقام بالاتر از خود بی توجهی نموده و آنرا به مرحله ی اجرا در نمی آورد.

برای انجام بهتر و سریعتر امور معمولا در هر بخش اداری و اجرایی یک سیستم تقسیم کار وجود دارد. در سیستم تقسیم کار، یک فرد که از بقیه شایسته تر است به عنوان مسؤل بقیه انتخاب میشود. طبق قانون هر مأمور موظف است که از اوامر مافوقش اطاعت نماید و در امور کاری به صلاحدید وی احترام بگذارد. صرف نظر از محتوای فنی و تخصصی امر مافوق جهت پیشبرد کارها، مأموران مادون باید از مافوق خود تبعیت داشته باشند.

موضوع این پایان نامه (بررسی جرائم تمرد و سرپیچی از اوامر مافوق در حقوق کیفری ایران) است. در واقع به دنبال شناسایی جرائم مزبور و نحوه ی ارتکاب و مجازات آنها هستیم. این موضوع از مواردی است که در ارتباط مستقیم با نظم عمومی و اداری است. به همین دلیل می تواند از مبحثهای مهم در حقوق کیفری تلقی گردد. علاوه بر حقوق کیفری میتوان این موضوعات را در ارتباط با حقوق اداری و استخدامی معرفی نمود.ما در این پایان نامه به کمک متون قانونی کیفری و اداری با این جرائم و مجازات آنها آشنا خواهیم شد.

ب) سؤالات تحقیق

1. جرم تمرد با چه هدف یا اهدافی ارتکاب پیدا میکند؟
2. چه زمانی جرم سرپیچی از اوامر مافوق رخ داده است؟
3. آیا مأموران دولت در هر حالت، ملزم به پیروی از اوامر مافوق خود هستند؟

ج) فرضیه های تحقیق

در این پایان نامه به دنبال بیان این مطالب هستیم:

1. جرم تمرد با هدف ایجاد مانع و اشکال تراشی در حین انجام وظیفه ی مأموران دولت (به عنوان جزئی از پیکره ی دولت) به وقوع می پیوندد.
2. جرم سرپیچی از اوامر مافوق در صورت نافرمانی یک مأمور در رتبه ی سازمانی پایین از مأمور بالاتر از وی به وقوع می پیوندد.
3. مأموران دولت در هر جایگاه که باشند برای انجام بهتر امور اداری باید از دستورات مقام مافوق خود تبعیت نمایند؛ و لیکن این تبعیت در صورتی که مخالف نص صریح قانون باشد، میتواند از سوی مأمور به مافوق گوشزد گردد و در صورت اصرار مقام مافوق دستور اجرا خواهد شد.

د) اهداف و کاربرهای تحقیق

در هر جامعه دانشجویان و دانش پژویان آینده سازان محسوب میگردند و باید در آینده ای نزدیک به تصدیگری مشاغل مختلف بپردازند. این پایان نامه میتواند این کاربرد را داشته باشد که برای این علم آموزان جنبه ی آشنایی با این دو جرم مهم را داشته باشد. ضمن اینکه برای افرادی که قصد مطالعه و آشنایی با سرفصلهای مندرج در منابع حقوقی را دارند به عنوان یک منبع به کار گرفته شود.

هدف این پایان نامه بیان ویژگیهای ماهوی و کیفری جرائم تمرد و سرپیچی از اوامر مافوق است. با بیان حواشی و اکناف این جرائم قصد ما رسیدن به کاربردهای بالا می باشد.

 ح) روش تحقیق

روش تحقیق در این پایان نامه به صورت کاملا کتاب خانه ای است. به این معنی که مطالب بعد از مطالعه ی کتب و جزوات و سایر منابع به رشته ی تحریر درآمده است. موضوع این پایان نامه را به صورت توصیفی شرح و بسط خواهیم داد. روش بیان مطالب هم به صورت دو به دو وکاملا تقارنی است.

و) ساماندهی تحقیق

در این پایان نامه دو بخش خواهیم داشت که یکی از بخش ها به ماهیت و پیشینه و ارکان جرائم فوق و دیگری به مقررات شکلی آنها اختصاص یافته است. در بخش اول مطالب ماهوی در نظر بوده اند و در بخش دوم مطالب شکلی مدنظر قرار گرفته اند. در هر بخش هم از دو فصل صحبت به میان می آید. در بخش اول، فصل اول را به بحث در خصوص ماهیت و پیشینه جرائم فوق اختصاص داده ایم و در فصل دوم همان بخش هم به بیان ارکان جرائم اشاره مینماییم. در بخش دوم هم فصل اول به مقررات شکلی و فصل دوم به واکنش کیفری در برابرجرائم تمرد و سرپیچی اشاره مینمایند. با توجه به شیوه ی دو به دو جلو بردن پلان در این پایان نامه در هر یک از فصلها هم طی دو مبحث که خود حاوی دو گفتار هستند مطالب بیان میگردد.

 بخش نخست: ماهیت، پیشینه و ارکان جرائم تمرد و سرپیچی از اوامر مافوق

 در بخش نخست این پایان نامه به بیان مفاهیم و کلیاتی از جرائم تمرد و سرپیچی از اوامر مافوق خواهیم پرداخت. تعریف هر دو جرم را در همین بخش بیان می کنیم و بعد به سابقه ی تاریخی آنها اشاره خواهیم نمود. بعد از آشنایی با دو جرم مذکور به بررسی عناصر و ارکان تشکیل دهنده ی هر یک اشاره میکنیم. در واقع با بیان هر کدام از ویژگیهایی که در این بخش با آنها سروکار داریم برای جرائم تمرد و سرپیچی یک شناسنامه درست خواهد شد.

فصل نخست: ماهیت و پیشینه ی جرائم تمرد و سرپیچی از اوامر مافوق

در فصل نخست از بخش نخست برای اینکه مطالب را به سهولت بتوانیم پشت سر هم قرار دهیم از دو مبحث کمک گرفته ایم. ابتدا به بحث تعاریف خواهیم پرداخت و سپس به بحث پیشینه و سابقه ی قانونگذاری در خصوص جرائم تمرد و سرپیچی از اوامر مافوق اشاره خواهیم نمود.

مبحث نخست: تعریف جرائم تمرد و سرپیچی از اوامر مافوق

در مبحث نخست که به تعریف جرائم تمرد و سرپیچی از مافوق اختصاص داده ایم؛ از هر جرم به تعریف لغوی و حقوقی اشاره خواهیم نمود. بعد از بیان تعاریف به مقایسه ی آنان خواهیم پرداخت و با وجوه اشتراک و افتراق آنان آشنا خواهیم شد. در ادامه ی همین مبحث به بیان خصوصیات مرتکبین جرائم تمرد و سرپیچی از اوامر مافوق اشاره می کنیم.

گفتار نخست: تعریف لغوی

در گفتار نخست تعریف لغات جرائم تمرد و سرپیچی از اوامر مافوق را به صورت تحت اللفظی ارائه خواهیم نمود. هدف این است که معنی عبارات به

[1]غلامی، محمدحسین، تمرد نسبت به مأمورین دولتی در حقوق کیفری ایران، دانشگاه امام صادق (ع)، پایان نامه ی کارشناسی ارشد، رشته ی حقوق جزا، دانشکده ی معارف اسلامی و حقوق، تابستان 1381، ص1.