عنوان : بررسی تطبیقی ضمان جریره با بیمه مسئولیت در فقه امامیه و حقوق

 چکیده:

مسئوليت مدنى به معناى الزام به جبران زيانى است كه شخص با فعل يا ترك غیرعمدی خود مستقيم يا غيرمستقيم به ديگری وارد كرده است و به عبارتى در قبال او ضامن است. در فقه اسلامى و حقوق موضوعه به جاى مسئوليت از واژه ضمان استفاده شده است. هدف اصلى از ايجاد مسئوليت و ضمان, جبران زيان و برقرارى عدالت اسلامى است.برای رسیدن به این هدف در صدر اسلام ضمان جریره مورد امضای شرع قرار گرفت تا خاطی برای جبران خطایش تنها نباشد و زیان متضرر جبران شود. این مسأله در قوانین امروز با عنوان بیمه شکل گرفته است. در ضمان جریره و بیمه، دیه را خطاکار پرداخت نمی کند بلکه ضامن جریره و بیمه گر که هیچ گونه مباشرتی در جنایت ندارند می پردازند. از آن جایی که بیمه از جمله مسایل مستحدث است بسیاری از فقها و حقوقدانان برای اثبات مشروعیت بیمه از موضوعاتی چون ضمان عاقله و ضمان جریره استفاده کرده اند. هدف ما در این تحقیق بررسی مستندات فقهی ضمان جریره و مقایسه آن با بیمه مسئولیت یا همان شخص ثالث است و از تطبیق ضمان جریره با بیمه مسئولیت به این نتیجه رسیدیم که بیمه مسئولیت تنها در بعضی از موارد با ضمان جریره تفاوت دارد اما به طور کلی شبیه ضمان جریره و مشروع است و اشکال های ضمان ما لم یجب و . . . پذیرفته نیست و بیمه نیز همانند ضمان جریره عقدی مستقل است و از مصادیق معامله غرری، حرجی، ضرری، سفهی، ربوی و . . . نیست بلکه از جمله عقودی است که عقلا آن را پذیرفته اند.

کلید واژه ها: ضمان جریره، بیمه مسئولیت، دیه، خطا، ضمان ما لم یجب

 فهرست مطالب

عنوان صفحه

 مقدمه

1. تبیین موضوع .......................................................................................................................................2

2. اهمیت موضوع ......................................................................................................................................2

3. سؤال اصلی ............................................................................................................................................2

4. سؤالات فرعی ........................................................................................................................................2

5. فرضیه ها ...............................................................................................................................................2

6. پیشینه تحقیق .....................................................................................................................................3

7. تاریخچه موضوع ..................................................................................................................................3

8. مفاهیم کلیدی......................................................................................................................................5

فصل اول: ضمان جریره

1-

1-1. جریره در لغت و اصطلاح ..............................................................................................................11

1-2. احکام تأسیسی و امضایی ..............................................................................................................12

1-

2-

2-2-

2-2-1. امضایی بودن ضمان جریره .............................................................................................13

1-3. ضمان عاقله و اصل شخصی بودن مسئولیت کیفری................................................................14

1-3-1. مفهوم مسئولیت ...............................................................................................................15

1-3-2. اصل شخصی بودن مسئولیت .........................................................................................16

1-3-3. اصل شخصی بودن مسئولیت از منظر اسلام ..............................................................17

1-4. مفهوم عاقله ......................................................................................................................................18

1-4-1. عصبه ...................................................................................................................................18

1-4-2. ضامن جریره ......................................................................................................................20

1-4-3. امام(ع) ................................................................................................................................20

1-5. علت مسئولیت ضامن جریره(عاقله) ...........................................................................................21

1-6. بررسی ماهیت حقوقی ضامن جریره ..........................................................................................22

1-6-1. تعریف عقد و ایقاع ............................................................................................................22

1-6-2. عقد بودن ضمان جریره ...................................................................................................24

1-7. شرایط تحقق عقد ...........................................................................................................................24

1-8. ارکان عقد .........................................................................................................................................26

2-8-1. ارکان عقد ضمان جریره ..................................................................................................26

1-9.لازم یا جایز بودن ضمان جریره ....................................................................................................27

1-9-1. اقسام عقود ......................................................................................................................27

1-9-2. عقد لازم و جایز .............................................................................................................27

1-9-3. اقسام لزوم وجواز ...........................................................................................................28

1-9-4. ادله لزوم عقد .................................................................................................................30

1-9-5. لازم بودن ضمان جریره ...............................................................................................31

1-10. شرایط تحقق ضمان جریره .......................................................................................................33

1-11. ارث ضامن جریره .........................................................................................................................37

1-12. ارث ورثه ضمان جریره ...............................................................................................................38

1-13. مسلمان، ضامن جریره کافر ........................................................................................................40

2-13-1. کافر، ضامن جریره کافر ................................................................................................41

1-14. ظهور وارث بعد از ضمان جریره ...............................................................................................41

1-15. جواز صدور ایجاب و قبول از ناحیه وکیل و وصی ................................................................42

1-16. وجود زوج و زوجه در ضمان جریره .........................................................................................42

1-17. جمع بندی ...................................................................................................................................43

فصل دوم: بیمه و تطبیق ضمان جریره با بیمه مسئولیت

1-

2-

2-1. تعریف بیمه در لغت و اصطلاح ....................................................................................................45

2-2. زمینه پیدایش بیمه ........................................................................................................................47

2-2-1. نیاز، محرک انسان ............................................................................................................48

2-2-2. مواجهه انسان با خطر ......................................................................................................49

2-2-3. امنیت یکی از نیاز های اساسی انسان ..........................................................................50

2-2-4. تعاون و همیاری نیاز مشترک زندگی اجتماعی .........................................................52

2-2-5. ذخیره سازی ......................................................................................................................53

2-3. اقسام بیمه ........................................................................................................................................54

2-3-1. بیمه تعاونی و خصیصه های آن ....................................................................................55

2-3-2. تقسیمی دیگر از بیمه(بیمه اجتماعی و خصوصی) ...................................................55

2-3-2-1. تمایز بیمه های اجتماعی از بیمه های خصوصی (بازرگانی) ........................56

2-3-2-2. بیمه خصوصی و اقسام آن (بیمه اموال و بیمه اشخاص) ..............................58

2-3-2-3. بیمه اموال و اقسام آن ..........................................................................................59

2-3-2-4. بیمه اشخاص و اقسام آن .....................................................................................60

2-3-2-5. بیمه مسئولیت و اقسام آن ..................................................................................63

2-4. عقد بیمه ...........................................................................................................................................65

2-5. ارکان عقد بیمه ...............................................................................................................................66

2-6. عناصر سازنده طبیعت بیمه ..........................................................................................................68

2-7. شرایط عقد بیمه .............................................................................................................................70

2-8. خصوصیات عقد بیمه .....................................................................................................................74

2-9. اشکالات بر عقد بیمه .....................................................................................................................77

2-9-1. بیمه و معامله حرجی .......................................................................................................78

2-9-2. بیمه و معامله ضرری ........................................................................................................78

2-9-3. بیمه و عقد غرری .............................................................................................................79

2-9-3-1. بیمه و جهل به عوضین ........................................................................................80

2-9-4. بیمه و تعلیق آن ...............................................................................................................80

2-9-5. بیمه و سفهی بودن آن ....................................................................................................81

2-9-6. بیمه و ربا ............................................................................................................................82

2-9-7. بیمه و قمار .........................................................................................................................84

2-9-8. بیمه و ضمان ما لم یجب ................................................................................................85

2-10. بیمه و عقود معین .......................................................................................................................85

2-10-1. تطبیق بیمه با عقد مضاربه ..........................................................................................86

2-10-1-1. اشکال های انطباق بیمه با مضاربه ..................................................................88

2-10-2. بیمه و عقد صلح .............................................................................................................88

2-10-2-1. صلح، عقد مستقل ...............................................................................................90

2-10-2-2. تطبیق بیمه با عقد صلح ...................................................................................90

2-10-3. تطبیق قرارداد بیمه با عقد هبه معوض .....................................................................92

2-10-3-1. نقد نظریه انطباق بیمه با عقد هبه معوض ....................................................93

2-10-4. انطباق بیمه با جعاله .....................................................................................................93

2-10-4-1. نقد انطباق جعاله با بیمه ...................................................................................94

2-10-5. نقد نظریه انطباق بیمه با قرض ...................................................................................96

2-11. اشاره ای به مبانی و پیشینه بیمه در اسلام ...........................................................................97

2-12. نمونه های تاریخی .......................................................................................................................97

2-12-1. حلف الفضول ................................................................................................................97

2-12-2. معاهده مدینه ...............................................................................................................98

2-13. پیشینه بیمه در حقوق اسلامی .................................................................................................99

2-13-1. بیمه و ضمان جریره ...............................................................................................101

2-14. دیدگاه علما در مقایسه بیمه با ضمان جریره (عقد موالات) ............................................102

2-14-1. دلایل موافقین ..........................................................................................................102

2-14-2. دلایل مخالفین .........................................................................................................103

2-15. بیمه و التزام مالایلزم ................................................................................................................104

2-16. دلیل بر بطلان ضمان مالم یجب ............................................................................................107

2-17. بررسی ادله بطلان ادله «ضمان ما لم یجب» ......................................................................107

2-18. جمع بندی ..................................................................................................................................111

نتیجه گیری ...............................................................................................................................................112

مقدمه

1. تبیین موضوع

دین مقدس اسلام همکاری و کمک متقابل را توصیه کرده است. یکی از مصادیق این همکاری، ضمان جریره بود که جامعه امروزی به آن عنوان بیمه مسئولیت را داده است.

ضمان جریره و عقد موالات قراردادی بود که به موجب آن یکی از طرفین که او را «ضامن» یا «ولی» می نامیدند متعهد می شد که هرگاه طرف دیگر (مضمون) از روی خطا یا جرم غیر عمدی خویش، ضرر و زیانی به جان و مال اشخاص دیگر وارد کند، ضامن، همه خسارات حاصله را جبران نماید و در عوض، پس از وفات مضمون، وارث وی به حساب آمده و از او ارث ببرد و ضمانت هر دو طرف از همدیگر نیز اشکال نداشت.

هم اکنون بیمه نیز استمداد از دیگران برای کم کردن خسارت و مصائب است که یکی از اقسام بیمه، بیمه مسئولیت است. در این قرارداد بیمه گر بیمه گذار را در مقابل ضرر و زیانی که امکان دارد به دیگران وارد کند بیمه می کند.

2. اهمیت موضوع

بیمه مسأله جدیدی است که اکثریت قریب به اتفاق جامعه با آن روبرو هستند. ضمان جریره نیز مسأله ای است که در صدر اسلام مطرح بوده و مورد پذیرش فقه اسلامی قرار گرفته است و گروهی بیمه را به ضمان جریره شباهت داده اند به همین دلیل شایستگی دارد که بیمه با ضمان جریره مقایسه شود و تحقیق شود که آیا مستندات شرعی آن در بیمه نیز قابل تعمیم است؟ هدف ما در این تحقیق بررسی مستندات فقهی ضمان جریره و مقایسه آن با بیمه مسئولیت است.

3. سؤال اصلی

1. آیا ضمان جریره و بیمه از لحاظ ماهیت و شرایط با یکدیگر مطابق هستند؟

4. سؤالات فرعی

1. ضمان جریره از احکام تأسیسی است یا امضایی؟
2. فلسفه وجودی ضمان جریره چیست؟
3. ضمان جریره با کدام یک از اقسام بیمه ارتباط دارد؟

 5. فرضیه ها

1. ضمان جریره و بیمه ماهیت مشابه و شرایط متفاوتی دارند.
2. ضمان جریره از احکام امضایی است.
3. هدف از ضمان جریره همکاری ضامن با مضمون در حوادثی است که امکان دارد برای مضمون پیش بیاید و ضامن ملزم به پرداخت خسارت مالی شود هر چند در مقابل ضامن هم بعد از فوت مضمون از او ارث می برد.
4. ضمان جریره و بیمه مسئولیت با یکدیگر قابل مقایسه و مرتبط هستند.

6. پیشینه تحقیق:

پیشینه ضمان جریره: در رابطه با ضمان جریره کتاب و مقاله ای مستقل تألیف نشده است همچنین پایان نامه ای در این زمینه فهرست نشده است و تنها فقها در جوامع فقهی در کتاب ارث به طور محدود به این موضوع اشاره کرده اند.

پیشینه بیمه: ابتدا فقها مسأله بیمه را تنها به صورت بیان حکم شرعی مطرح کرده اند. اولین فقیهی که در رابطه با بیمه اظهار نظر کرده ابن عابدین یکی از فقهای حنفی است که در کتاب «جهاد» باب «المستأمن» متعرض بحث بیمه شده است. در این رابطه نیز کتابی به نام مسأله ربا به ضمیمه بیمه تألیف شهید مطهری وجود دارد همچنین کتب دیگری نیز در زمینه بیمه تألیف شده است که اسامی آنها در منابع و مآخذ می آید که هیچ کدام از کتب مذکور مسأله مورد بحث در این پایان نامه را به طور جامع بررسی نکرده اند.

7. تاریخچه موضوع:

ضمان جریره قبل از اسلام در میان اعراب وجود داشته است و پس از اسلام نیز با یک سری تغییر و تحولات پذیرفته شده است.[1] بنابراین ضمان جریره از احکام امضایی است اما به آن شکل و صورتی که در عصر پیامبر(ص) و ائمه معصومین(ع) مورد استفاده قرار می گرفت در جامعه امروزی کاربرد ندارد و به طور دقیق و مشخص نمی توان گفت که ضمان جریره تا چه دوره و زمانی مورد استفاده بوده است. قانون مجازات اسلامی فعلی کشورمان از ضمان جریره نام برده است و در ماده 307 این قانون آمده است: کسی که با عقد ضمان جریره، دیه جنایت دیگری را به عهده گرفته است، نیز عاقله محسوب می شود. باتوجه به این ماده قانونی می توان گفت که ضمان جریره اگرچه شکل و صورت عصر پیامبر(ص) را در جامعه امروزی ندارد اما به شکل دیگری همچون بیمه مسئولیت در جامعه امروزی مطرح است.

بیمه از جمله مسایل مستحدث است که در جوامع امروزی بسیار کاربرد دارد. انديشه بيمه به معناي حمايت از شخص زيانديده در تاريخ گذشته بشر ريشه اي ديرينه دارد اين انديشه، همچون ساير انديشه هاي بنيادي نهادهاي اجتماعي، ادوار و مراحلي را پشت سر گذاشته تا به صورت يك سازمان بيمه اي و داراي نظام قانوني و مقررات مدون امروزی درآمده است.

نظام بيمه‏اي براي اولين بار در اواخر قرون وسطي در اروپا پديد آمد و اولين نظام بيمه اي كه در تاريخ

1. محمد حسن نجفی، جواهر الکلام، چاپ هفتم، بیروت: دار احیاء التراث العربی، ج39، ص259