بررسی رجوع شاهد از شهادت در فقه و حقوق موضوعهword

فهرست مطالب

 چکیده

بررسی موضوع شاهد از شهادت در دو مقوله فرعی قبل از صدور حکم و پس از صدور حکم در مسائل کلی حقوقی و جزائی بررسی می شود. در مسائل حقوقی و جزائی، پیش از صدور حکم، بر اساس رجوع شاهد، حکمی از سوی قاضی صادر نخواهد شد. لذا پس از صدور حکم در مسائل حقوقی با رجوع شاهد، حکم نقض نمی شود و چنانچه مشهودٌ به مال باشد و به مشهودٌ له داده شده باشد، بازگردانده نمی شود.

در مسائل جزائی، اگر مشهودٌ به استیفا نشده باشد، حکم نقض می شود، ولی اگر مشهودٌ به استیفا و مشهودٌ علیه حد خورده یا قصاص شده باشد، حکم نقض نمی شود و شهود، باید دیه پرداخته یا قصاص شوند. اگر شاهد مسلمان در مقابل کافر شهادت دهد و رجوع کند قصاص نمی شود، لکن اگر عکس آن باشد، شاهد کافر قصاص می شود یا حد می خورد یا کشته می شود.

بنابراین شاهد مسلمان قصاص نمی شود و به دیه ملزم می گردد که پرداخت نماید.

اکراه شاهد در موارد منجر به قتل، مجوز شهادت کذب نیست، اما در موارد غیر قتل، می تواند مانع قصاص شود. ادعای غرور و نیرنگ، توسط مشهودٌ له نیز، از شاهد پذیرفته نمی شود.

در موارد شهادت بر شهادت، رجوع شهود فرع، موجب ضمانت شهود اصل و بالعکس نمی شود.

تصدیق یا تکذیب شهود اصل در شاهد گرفتن شهود فرع، اثری در ضمانت شهود فرع ندارد.

در موارد شاهد و قسم، اثر رجوع شاهد، بستگی به نظر فقیه یا حقوقدان در اجرای حکم در این موارد دارد. با رجوع شاهد، او باید نیمی از غرامت را به مشهودٌ علیه بپردازد، چون با دو سبب شاهد و قسم اثبات می شود.

 پیشگفتار

با حمد و سپاس خداوند متعال را که به عنوان اولین آموزگار به انسان حکمت آموخت. لذا دلایل عقلی و نقلی، گواه نیاز جامعه بشری جهت ایجاد و نظم و ایجاد عدالت در آن می باشد.

بنابراین در جهت مصالح آن نیازمند قانون مدونی که بتوان جلوی سوء استفاده ها را گرفت و تا شود روزی که هیچ حقی به ناحق از کسی ضایع نشود.

البته شهادت در بین ادله اثبات دعوی دارای اهمیت بسزایی می باشد که جهت اثبات کلیه دعاوی مدنی برای استناد به شهادت شهود هیچ محدودیتی وجود ندارد.

بنابراین در این پایان نامه سعی شده است به شرایط شاهد و شهادت و همچنین نظرات فقهای عظام و مبانی حقوقی مورد استناد قرار گیرد و از بهره جستن از کتاب خدا نیز بی بهره نبودیم.

لذا به مهمترین بحث آن که رجوع شاهد از شهادت خود در اعم دعاوی پرداخته شده است که اگر شاهدی بر اساس تکلیف نسبت به تحمل و ادای شهادت با توجه به تمام شرایط و صفات در نظر گرفته برای دادن شهادت اقدام نماید، بداند که چه اجر و ثوابی نزد خدا دارد و اگر برخلاف آن به هر دلیلی که با قصد و رضا همراه هست مبادرت به دروغگویی و تزویر و نیرنگ پس از اجرای حکم و استیفای آن مخصوصاً در جنبه ی کیفری (جزائی) مثل قتل و قطع عضو و در مرحله ی بعدی در دعاوی مدنی خاص و سپس مالی، به رجوع از آن مبادرت ورزد، بایستی منتظر ضمان آن باشد که چه مجازاتهایی برای او در نظر گرفته شده است.

لذا در محاکم قضائی، احکام شهادت که از منظر شرع مقدس اسلامی است به مرحله اجرا در می آید و هیچ وقت فرد مجرم از چنگال عدالت نمی تواند فرار کند. چون جنبه الهی و اخروی آن با توجه به عدالت الهی هیچ وقت نادیده نخواهد شد.

در همین راستا سعی شده بعد از بحث مقدماتی راجع به شرایط شهادت و رجوع و صفات و نصاب آن به صورت اجمالی، در رجوع شاهد از شهادت؛ قبل از صدور حکم- بعد از صدور حکم توسط حاکم و قبل از استیفاء حکم- و بعد از صدور حکم و در بحث مقوله دعاوی مالی، دعاوی مدنی خاص و بعضی از مصداق های آن، و در دعاوی کیفری ( جزائی ) آن و چند نمونه از موارد آن را به صورت تفصیلی در این پایان نامه گنجانده ایم.

لذا، استفاده از منابع ارزشمند فقهی و حقوقی از جمله نظرات علماء عظام و اساتید معزز و اندیشمندان بزرگواری که در عرصه های علمی خصوصاً در زمینه فقه و حقوق قلم فرسایی نموده اند استفاده شده است بنابراین جا دارد به بعضی از کتابهایی که در این پایان نامه مورد بهره برداری قرار داده شده نام برد، از جمله کتاب های فقهی - تحریر الوسیله، جواهر الکلام، روضه الطالبین، الشهادات (سید محمد رضا گلپایگانی)، قواعد الاحکام (علامه حلی) مبانی تکمله المنهاج الصالحین ( آیت ا... خوئی)، شرایع الاسلام (محقق حلی) و وسایل الشیعه (حر عاملی) و کتاب های الخلاف، النهایه و المبسوط فی فقه الامامیه (شیخ طوسی)، کتابهای الروضه البهیه فی شرح لمعه الدمشقیه و مسالک الافهام (شهید ثانی)، و المبسوط (سرخسی)، کنزل العرفان فی فقه القرآن(فاضل مقداد) و... و از کتاب های حقوقی استفاده شده، ترمینولوژی حقوق، ادله اثبات دعوی (بهرام بهرامی)، اثبات و دلیل اثبات (ناصر کاتوزیان)، حقوق جزای عمومی (ایرج گلدوزیان)، حقوق جزای عمومی (هوشنگ شامبیاتی) و.... اشاره نمود.

و همچنین از لوح فشرده مکتبه اهل البیت (ع) نیز استفاده زیادی در این پایان نامه شده است.

   تحقیق

با عنایت به ماده1313 قانون مدنی و سایر شرایط قانونی موثر در اثبات کلیه دعاوی مدنی و کیفری می توانیم شهادت را یکی از ادله اثبات دعوی قلمداد نمائیم.

 بیان مساله

حساسیت شهود در مساله شهادت دادن دعوی برای یک جامعه خیلی مهم است و از جمله اینکه، اگر شهود و تمام شرایط و صفات در دادن گواهی به نفع یا علیه مورد دعوی در محکمه قضایی اعلام آمادگي می نماید می بایست به مهمترین موارد مسئولیتی خود یعنی تعهد اخلاقی آگاه باشد و اگر بر خلاف واقع اظهار نظر کند علاوه بر اینکه به لحاظ اخلاقی و وجدان پیش خدا مسئول است، ممکن است باعث اختلال ذهنی و درونی در خود به وجود آید و همین موضوع نیز در صاحب حق که در این دعوی متضرر شده است نیز مصداق پیدا می کند، از این مسئله که بگذریم یک سری زیان به جامعه وارد می شود که اساس مسئولیت مدنی و کیفری را به زیر سئوال می برد.

لذا ضمانت اجرا در مسئولیت کیفری، مجازات و در مسئولیت مدنی، جبران خسارت است و شهود بایستی پس از رجوع و به تناسب به شهادت دادن، جبران خسارت نمایند.

بنابراین همانگونه که گفته شد اگر شهود در این راستا تخلفی را مرتکب شوند و یا به عبارتی باعث خسارت به فرد یا افراد شوند و در حین رسیدگی به جرائم آنها صلح یا گذشت بین شهود و صاحب حق به وجود آید از جنبه عمومی، خصوصاً در مجازات های کیفری، مدعی عموم به عنوان نماینده جامعه، مجازات مورد نظر را برای هر یک از شهود متخلف واجد شرایط به تناسب شهادت خود بر اساس قانون اعمال می نماید.

 ضرورت تحقیق

این تحقیق یک بررسی اجمالی از رجوع شاهد به هر نحوی از شهادت بوده است که مورد بررسی قرار گرفته است.

بنابراین در فرایند اجرای عدالت، اگر شخص بخواهد این جرم که در شرایط عادی اتفاق افتاده را مرتکب عامداً و از روی آگاهی این عمل را مرتکب شده، و لذا با توجه به مراحل متعدد در اجرای صدور حکم و با توجه به نوع دعوی، اگر مستحق تخفیف باشد اعمال خواهد شد و در برخی موارد نیز حد جاری می شود، چون جنبه حق الناسی پیدا کرده است.

لذا این تحقیق می تواند مورد استفاده دانشجویان مرتبط با رشته حقوق- محاکم قضائی کشور و... واقع شود و آرا و نظرات اجمالی حقوقدانان و فقها و همچنین روایات و آیات به کار گرفته شده است.

 پیشینه تحقیق

در مورد پیشینه باید توضیح داده شود که بحث شهادت در کتاب های پیشینیان هم مورد بررسی قرار گرفته و مورد توجه علمای متقدمین و متأخرین از جمله محقق حلی و شیخ طوسی و شهید ثانی و بسیاری از علمای دیگر بوده است.

این مورد به صورت کلی در چند مورد مقالات وپایان نامه درج شده است، بنابراین این مطالب کلی است و به صورت دسته بندی شده، تدوین نشده است؛ خصوصاً رویه محاکم قضائی و نظرات حقوقدانان و روایات و آیات کمتر مشاهده شده است.

 سئوالات تحقیق

1- بررسی موضوع رجوع شاهد از شهادت در محاکم قضائی رسمی ایران قبل و بعد از صدور حکم به چه نحوی است ؟

2- آیا رجوع شاهد از شهادت، در تعیین مجازات او تخفیفی دارد ؟

3- انگیزه شاهد از شهادت دادن چیست ؟

4- مجازاتهای در انتطار شاهد با توجه به نوع شهادت و سپس رجوع از آن چیست ؟

5- در صورت به ناحق بودن شهادت بنابر هر دلیلی اثرات روانی ناشی از آن بر مشهودٌ له با توجه به نوع شهادت (مالی، حد، قصاص) چه می تواند باشد ؟

6- آیا شناخت انگیزه شهادت و رجوع از آن به محاکم قضائی و دادگاه صالحه ضرورتی دارد ؟

 اهداف تحقیق

1- بررسی شرایط و صفات شاهد.

2- نصاب شاهد در شهادت و کیفیت در شهادت مورد بررسی قرار گرفت.

3- رجوع شاهد از شهادت در مبحث مالی و غیر مالی (مدنی خاص و کیفری) مورد ارززیابی قرار گرفت و نظرات فقها بدان ملحق شده است.

4- مشخص نمودن مجازاتهای متعدد با توجه به نوع دعوی و رجوع از آن از منظر فقها و حقوق مورد بررسی قرار گرفت.

 روش تحقیق

به صورت کتابخانه ای و جمع آوری و بررسی نظرات فقها بوده است و کار تحقیق و هم چنین گردآوری اطلاعات به صورت فیش برداری بوده است.

مطالب در فیش مفاهیم و کلیات و صفات و شرایط شهود و همچنین نظرات حقوقدانان و فقها در خصوص رجوع شاهد از شهادت در قبل از اجرای حکم و بعد از اجرای حکم مخصوص بخصوص پس از صدور حکم و قبل از اجرای حکم قاضی مورد بررسی قرار گرفته است.

 مبحث اول: معنای لغوی و اصطلاحی شهادت و شاهد

با عنایت به اینکه در عنوان پایان نامه به الفاظ اساسی ((شاهد)) و ((شهادت)) مواجه هستیم، لذا بر اساس ضرورت قبل از پرداختن به مباحث اصلی که در واقع پیرامون رجوع شاهد از شهادت هست بپردازیم، به صورت مفهوم شناسی مطالبی جهت ایراد مهمترین مصداق مطرح می گردد.

در این فصل پیرامون تعریف شهادت و شاهد از لحاظ لغوی و اصطلاحی مباحثی مطرح شده است. هم چنین بررسی کاربرد این واژه در آیات و متون فقهی و قانون مدنی و آئین دادرسی کیفری نیز مورد تحلیلی قرار گرفته است و در ادامه اینکه چگونه اداء شهادت و تحمل شهادت و صفات شاهد و هم چنین به بیان نظرات فقها عظام در این مورد پرداخته شده است و به انواع شاهد بر اساس نوع شهادت نیز پرداخته شده است.

 گفتار اول

معنای لغوی شهادت

شهادت یا بینه، مشتق از شهده، شاهد، مشاهده و معاینه کردن است و عبارت است از خبر دادن به امری نزد قاضی به نفع یکی از طرفین دعوا و به ضرر دیگری است[1].

 گفتار دوم

معنای اصطلاحی شهادت

بنابراین اصطلاح لفظ گواهی به کار می رود.

در فقه غالباً استناد می کنند به اینکه مشهودٌ به باید از دیدنیها و یا شنیدنیها باشد. مانند: عقد که شنیدنی است و قتل و دزدی که دیدنی است[2].

ماده 1313 قانون مدنی، لذا شهادت باید از روی قطع و یقین صورت گیرد. شهادت توأم با شک و تردید فاقد ارزش و اعتبار است.

بنابراین نظر شیخ انصاری این است که شهادت یعنی عدم علم را با آوردن خبر به صورت قطعی در می آورد، بنابراین شهادت افراد عادل را مانند ید مسلمان و تصرف و اقرار معتبر می داند[3].

صاحب جواهر نیز در تعریف شهادت می فرمایند: ((شهادت عبارت است از اخبار از واقعه ای به سود یکی از دو طرف و زیان دیگری که از سوی شخص ثالثی جز اصحاب دعوا و حاکم در زمان تشخیص حق بیان می شود[4].

 گفتار سوم

معنای لغوی شاهد

شاهد کسی که امری یا واقعه ای را مشاهده کرده و حاضر بوده است[5]، پس شاهد کسی که شهادت به امری می دهد. خواه اداء شهادت کرده باشد خواه تحمل شهادت کرده باشد یعنی موضوع شهادت را احساس نموده و اطلاع از آن حاصل کرده باشد[6].

در لسان العرب نیز در معنای لغوی شهادت آمده است، او را شاهد گرفتم، آنگاه او را شاهد آن مطلب واقع گردید[7].

 گفتار چهارم

معنای اصطلاحی شاهد

لذا تعریف گواه یا شاهد یعنی به طور کلی کسی که وقوع جرم را مشاهده کرده یا شنیده یا اطلاع خاصی درباره عمل ارتکابی داشته باشد و بخواهد درباره آن به مقامات صالح قضایی خبر بدهد، گواه نامیده می شود[8].

بنابراین سخن پایانی این مبحث این است که قرآن کریم در سوره انعام؛ آیه 152 می فرماید:

((ای کسانی که ایمان آوردید اقسام کنندگان به قسط و عدل، گواهانی برای خدا باشید، هر چند علیه خویشتن یا پدر و مادر یا نزدیکانتان باشد، اگر غنی یا فقیر باشید، خداوند به حمایت و سرپرستی از آنان سزاوارتر است، پس پیروی هوی و هوس نکنید تا کج و منحرف نشوید و اگر از ادای شهادت مردد شوید یا مبهم و پیچیده ادا نمایید از اصل آن اعراض نمایید. یقیناً خداوند به آنچه می کنید آگاه و مطلع است.

بنابراین ((شهداء لله)) یعنی شهادت و گواهی را فقط برای ذات لایزال خدای عزوجل اقامه نمایید[9].

((و لو انفسکم الغیر: هر چند آن گواهی علیه و به ضرر شخص خودتان بوده باشد)) به جهت اینکه دعوی و شهادت و اقرار همه در خبر دادن از حق، به نفع یک فرد و به زیان فرد دیگر مشترک و متعدد است، مگر اینکه (دعوی) خبر دادن از حق به نفع خود مدعی و به ضرر غیر و دیگری باشد[10].

به این دلیل که شهادت و گواهی برای بیان و روشن سازی حق است، فرقی نمی کند چه علیه خود شاهد و چه علیه غیر شاهد، شهادت داده شود و نیز فرقی نمی کند که مشهودٌ له یا مشهودٌ علیه، یعنی کسی که له یا علیه او شهادت داده شده، غنی باشد یا فقیر، یا ترحم و دلسوزی به فقیر و تهیدست در آن مورد بی عدالتی شود، زیرا تنها خدا متولی و سرپرست عارف و آگاه به مصالح آن دو است[11].

بنابراین یکی از تعریف های شهادت در اصطلاح به شرطی که قید و مستند به یکی از حواس باشد تعریف کاملی است که به شرح ذیل می باشد:

شهادت، اخبار توأم با قطع و جزم است از وجود حقی برای غیر که از سوی غیر قاضی به عمل می آید[12].

 مبحث دوم: وجود تحمل شهادت و ادای آن

ملاک شرایط و ضمانت شاهد که بعداً به آن می پردازیم، در همان وقت اداء شهادت در محضر حاکم، آن شرایط را دارا باشد نه در وقت تحمل شهادت که گواه و ناظر بر جریان بوده است[13].

بنابراین اگر در وقت تحمل شهادت، ان شرایط را دارا نبوده، مثلاً کافر بوده ولی در وقت ادای شهادت مسلمان شده بود شهادتش قبول می شود و یا مثلاً در وقت تحمل شهادت فاسق بوده ولی در وقت ادای شهادت عادل شده بود شهادتش پذیرفته می شود[14].

لذا این مطلب نسبت به شرط عقل، صحیح نمی باشد. زیرا سابقاً در ذیل اشتراط عقل، اشاره شده که عقل شرط است هم در وقت اداء و هم در وقت تحمل، بنابراین، اگر چه در حال تحمل شهادت، دیوانه بود و در وقت ادای شهادت عاقل شده بود باز شهادتش قبول نیست. همانا دارا بودن شرایطی که وجود آنها پذیرفتن شهادت در وقت ادای شهادت است که وقت تحمل شهادت، پس از تحمل شهادت کرد در حال ناحق بودنش (از حیث شرایط – مثل: حال عدم بلوغ یا کفر و فسق) سپس کامل شد در وقت ادای شهادت (یعنی بالغ شد یا مسلمان شد یا عادل شد) شهادت او پذیرفته می شود[15].

بنابراین سر وجوب تحمل شهادت و ادای آن را از کلام ا... مجید در سوره بقره آیه 282 می فهمیم که می فرماید: ((در هنگامی که شاهدان فراخوانده می شوند نباید امتناع نمایند))

بنابراین اگر افراد شایسته با داشتن قدرت، تحمل شهادت ننمایند همگی گناه کرده اند و مواردی که با یک شاهد – هر چند به ضمیمه سوگند – ادعا ثابت می شود یا آن یک نفر تکمیل کننده نفرات شهود است اگر به جز آن شاهد، شخص دیگری نباشد و حوب، همانند دیگر واجب کفایی که غیر از شخصی واحد، دیگران مبادرت به اتمام آن نکرده اند، عینی می شود.

از دیدگاه ماده152 آئین دادرسی کیفری هم بایستی ادای شهادت در دادگاه به همراه احضار گواه باشد، بنابراین، در صورتی که شخص شاهد یا مطلع برای حاضر نشدن خود عذر موجهی داشته باشد و مدعی العموم آن عذر را بپذیرد احضاریه ثانوی فرستاده خواهد شد.))، لذا در امور کیفری، اختیار جلب شاهد برای بار دوم پیش بینی شده است.

ظاهر از خسارتی که شاهد می تواند پیش از رفتن به دادگاه مطالبه کند، هزینه بیکاری و محروم ماندن از کسب و کار است و شامل خسارتی که به هنگام مسافرت به او وارد می شود نمی گردد. به عنوان مثال، اگر شاهد به هنگام سفر با دیگری تصادم کند نمی

[1] - جمال الدین محمد ابن مکرم، ابن منصور، لسان العرب، ج 1، ص 563، بیروت، چاپ ششم، 1417 ه ق

[2] - محمد جعفر جعفری لنگرودی، ترمینولوژی حقوق، ص 397- چاپ سیزدهم، کتابخانه گنج دانش، 1382ه ش

[3] - مرتضی انصاری، کتاب الشهادات، ص 259، عالمی القمی، 1415 ه ق.

[4] - محمد حسن نجفی، جواهر کلام، ج 41، ص 7، چاپ دوم، دارالکتب الاسلامی، چاپخانه حیدری تهران، 1363 ه ش

[5] - محمد معین، فرهنگ فارسی معین، ص 509

[6] - محمدجعفر جعفری لنگرودی، ترمینولوژی حقوق، ص 373

[7] - محمد بن مکرم جمال الدین ابن منصور، لسان العرب، ج 3، ص 240، چاپ ششم، بیروت، 1417 هـ ق

[8] - محمود آخوندی، آئین دادرسی کیفری، ج دوم، ص 142- چاپ سوم، سازمان چاپ وزارت فرهنگ، تهران 1368 ه ش

[9] - فاضل مقداد، کنزل العرفان فی فقه القرآن، ص 914، ترجمه بخشایش عقیقی، نشر نوید اسلام قم، چاپ دوم، 1342 ه ش

[10] - فاضل مقداد، کنزل العرفان فی فقه القرآن، ص 914، ترجمه بخشایش عقیقی، نشر نوید اسلام قم، چاپ دوم، 1342 ه ش

[11] - همان، ص 914

[12] - ابن عبدا.. شمس الدین،جمال الدین ملک عاملی (شهید اول)، المعه الدمشقیه – ترجمه علی شیروانی – انتشارات دارالفکر، نوبت چاپ 4، قم، 1375 هـ ش

[13] - حسن قاروبی، النضید فی شرح الروضه، ج 9، ص 294، چاپ اول – انتشارات داودی قم – 1413 هـ ق

[14] - همان، ص 295

[15] - حسن قاروبی، النضید فی شرح الروضه، ج 9، ص 295