آموزه های تربيتی دعا و نیایش پيامبران در قرآنword

چکيده:

دعا از آموزه هاي توحيدي قرآن و شاهراهي است که انسان با آن روح خود را به عالم غيب متصل نموده و به يکي از اصيل ترين ابعاد وجودي خود که حس نيايش و پرستش است پاسخ مي گويد. انبياء، با دعاي خود به پيروان خويش آموختند که پرستش امري فطري است و روح انسان علاقه شديد و کشش دروني به مبدأ هستي دارد هرچند که دعاي انبياء هميشه براي نيل به خواسته هاي مادي و معنوي آنان نبوده بلکه بيشتر به هدف نيايش به درگاه خداوند بزرگ و به اقتضاي وابستگي ذاتي به آن يگانه بي همتا بوده است ، زيرا دعا از ديد و منظر ايشان خود، مطلوب ذاتي به شمار آمده است.

اين پژوهش در شکل رساله کارشناسي ارشد بر آن است تا در حد توان جمال حقيقي دعا به ويژه دعاي پيامبران را در قرآن جلوه گر سازد. شايان توجه است تاکنون پژوهش هايي در حوزه دعا انجام گرفته که نتايج ارزشمندي نيز دربرداشته ولي اين بررسي ها بيشتر در زمينه کليات و احوال ظاهري و باطني و شرايط و موانع دعا است، به اين گونه که اولا همه دعاهاي پيامبران الهي در قرآن در آن ها مطرح نشده ، تنها به برخي از دعاهاي ايشان به صورت گزينشي پرداخته شده است . ثانيا بحث هاي مطرح شده از انسجام لازم برخوردار نبوده و ارتباط اين مباحث با دعا در آن ها ملموس نيست، زيرا صرفا به بيان برخي از نکات تفسيري در تعداد اندکي از آيات بسنده شده است، در حالي که اين پژوهش افزون بر آن ها حقيقت دعا در قرآن و مضامين دعاهاي قرآن کريم از نظر نوع و ساختار آن و سوره ها و آيه هاي دعائي، نيايشگران موحد و خواسته هاي متعالي پيامبر اسلام (ص) و... را فراروي خوانندگان پاکدل قرار داده است و در ادامه پس از بررسي ادعيه قرآن و نگاه کلي به نيايش هاي قرآني به تفصيل به نيايش هاي مطرح شده از زبان انبياء در قرآن پرداخته و ضمن بيان شرح حال مختصري از آنان به ترتيب رسالت و نبوتشان ، ادعيه و مناجات هاي ايشان را بررسي نموده است که شامل دعاهايي است که بخشي از آن مستقيما از زبان خود پيامبران نقل گرديده و بخشي شامل دعاهايي است که خداوند چگونگي و ادب راز و نياز با خود را به ايشان آموخته که در حقيقت بهترين نوع نيايش به شمار مي آيد زيرا از ذات غني و بي نيازي نشأت گرفته که به بندگان صالح خويش مي آموزد در تنگناها و مشکلات چگونه او را بخوانند.

در پايان اين رساله متعهد گرديده تا آثار تربيتي و مراتب تکاملي دعاهاي پيامبران راستين و نتايج حاصله از اين دعاها را در زندگي پيامبران بازگو نمايد.

 

کليد واژه ها: دعا، نداء، قرآن، انبياء

 

فهرست مطالب

عنوان صفحه

فصل اول: كليات تحقيق

1-1- تبيين مساله پژوهشي و اهميت آن.. 1

1-2- پيشينه تحقيق.. 3

1-3- اهداف.. 3

1-4- فرضيات و پرسشها................................... 4

1-5- روش تحقيق و مراحل آن.. 4

فصل دوم:

2-1- دعا.. 5

2-1-1- مفاهيم گوناگون واژه دعا در قرآن .. 6

2-1-1-الف- دعا به مفهوم ندا دادن، صدازدن .. 7

2-1-1-ب- دعا به مفهوم دعوت به چيزي، فرمان به کار، نفرين.. 7

2-1-1-ج- دعا به مفهوم خواندن، طلب و درخواست چيزي .. 7

2-1-1-د- : دعوت کردن به توحيد و پيروي از آن .. 8

2-1-1-ه- دعا به مفهوم دعا، عبادت، پرستش .. 8

2-1-1-و-دعا به مفهوم استغاثه و پناه خواستن و ياري طلبيدن.................................................................................9

2-1-1-ز- دعا به مفهوم دعا کردن، خواستن از خداوند، نيايش .. 10

2-1-2-دريافت نهايي از مفهوم واژه دعا11

2-2-ندا.. 11

2-2-1-معناي لغوي ندا .. 11

2-2-2-مفاهيم گوناگون واژه­ي ندا در قرآن .. 12

2-2-2-الف: ندا به مفهوم صداي بلند12

2-2-2-ب: ندا به مفهوم مطلق دعا و خواندن12

2-2-3-ارتباط ندا با دعا .. 13

2-2-4-فرق ندا با دعا .. 13

2-3-سؤال .. 14

2-3-1- معناي لغوي سؤال .. 14

2-3-2- مفاهيم گوناگون واژه­ي سؤال در قرآن .. 14

عنوان صفحه

2-3-2- الف: سؤال به مفهوم خواسته(سول)........................................... 14

2-3-2- ب: سؤال به مفهوم سؤال از خبر (تسائل).. 14

2-3-2- ج: سؤال به مفهوم درخواست واقعي و احتياج (سألتموه).. 14

2-3-2- د: سؤال به مفهوم سؤال از عطاء(اسئلكم).. 15

2-3-2- هـ: سؤال به مفهوم سؤال از علم(يسئلونك).. 15

2-3-2- و: سؤال به مفهوم سؤال از عمل(مسئول).. 15

2-3-3- فرق دعا و سؤال.. 15

2-4- طلب.. 16

2-4-1- معناي لغوي طلب.. 16

2-4-2- کاربردهاي گوناگون واژه طلب در قرآن.. 16

2-4-2- الف- طلب به مفهوم به دست آوردن.. 16

2-4-2-ب- طلب به مفهوم جستجو و خواستن.. 16

2-4-2-ج- طلب به مفهوم خواهنده.. 16

2-4-2-د- طلب به مفهوم مورد طلب.. 17

2-4-3- ارتباط طلب با دعا.. 17

2-4-4- فرق سؤال و طلب.. 17

2-5-استغفار:.. 17

2-5-1- معناي لغوي استغفار:.. 17

2-5-2- کاربردهاي گوناگون واژه استغفار در قرآن.. 18

2-5-2-الف- استغفار به مفهوم آمرزش خواستن از شرک.. 18

2-5-2-ب- استغفار به مفهوم آمرزش خواستن از گناه.. 18

2-5-2-ج- استغفار به مفهوم نماز گزاردن.. 19

2-5-2-د- استغفار به مفهوم بسيار آمرزنده (غفار).. 19

2-5-3- ارتباط استغفار با دعا.. 19

2-6- اجابت و استجابت.. 20

2-6-1- معناي لغوي اجابت واستجابت.. 20

2-6-2- کاربردهاي گوناگون واژه اجابت و استجابت در قرآن.. 21

2-6-2-الف- يجيب.. 21

عنوان صفحه

2-6-2-ب- اجيب.. 21

2-6-2-ج-استجيبوا.. 21

2-6-3- ارتباط اجابت (استجابت) با دعا.. 21

2-7-ابتهال:.. 21

2-7-1- معناي لغوي ابتهال:.. 21

2-7-2- مشتقات واژه ابتهال در قرآن:.. 22

2-8- تضرع:.. 23

2-8-1- معناي لغوي:.. 23

2-8-2-کاربردهاي گوناگون واژه تضرع در قرآن.. 23

2-8-2-الف- تضرع به مفهوم زاري و خاکساري(يتضرعون).. 23

2-8-2-ب- تضرع به مفهوم (تضرعا):.. 23

2-8-3- ارتباط تضرع با دعا.. 24

2-9- جايگاه ويژه دعا.. 24

2-9-1- تاکيد ويژه قرآن بر دعا.. 24

2-9-2- تاکيد پيامبر و ائمه بر دعا.. 25

2-10- اقسام دعا:.. 26

2-11- دعا يک امر فطري.. 28

2-12- حقيقت دعا.. 29

فصل سوم :

3-1- سوره هاي دعايي.. 34

3-1-1- سوره مبارکه الفاتحه.. 35

3-1-2- «اخلاص».. 35

3-1-3- «الفلق».. 36

3-1-4- «الناس».. 37

3-2- آيه هاي دعايي:.. 37

3-2-1- انواع آيه هاي دعا بر اساس منادا:.. 37

3-2-1-1- «رب»:.. 37

3-2-1-2- «ربنا».. 38

عنوان صفحه

3-2-1-3- «اللهم».. 38

3-2-1-4- «ضمير».. 39

3-2-2 -آيه هاي دعا بر اساس دعا کنندگان.. 39

3-2-2-1- نيايشگران حقيقي.. 39

3-2-2-2- درخواست کنندگان.. 39

3-2-3- آموزه هاي دعايي:.. 39

فصل چهارم :

4-1- دعاي آدم وحوا.. 42

4-1-1 دعا و شرح.. 42

4-1-2- آموزه هاي تربيتي:.. 43

4-2- دعاهاي حضرت نوح (ع).. 44

4-2-1 سرگذشت حضرت نوح (ع):.. 45

4-2-2- دعا ها و شرح.. 46

4-2-2-1- استغفار:.. 46

4-2-2-2- نصرت خدا.. 47

4-2-2-3- فتح و پيروزي.. 47

4-2-2-4- اندوه بزرگ:.. 49

4-2-2-5- دعاي نوح براي فرزند:.. 50

4-2-3- آموزه هاي تربيتي دعاهاي حضرت نوح (ع).. 50

4-2-3-2- دو نکته تربيتي در نفرين نوح (ع):.. 52

4-3-دعاهاي حضرت هود (عليه السلام).. 53

4-3-1- دعاي تعليمي حضرت هود (ع):.. 53

4-3-1-1- تعليم و آموزش دعا:.. 53

4-3-2- نکات آموزنده:.. 55

4-4- دعاي حضرت صالح (ع).. 56

4-4-1- دعاي تعليمي حضرت صالح (ع):.. 56

4-4-2- نکات آموزشي و تربيتي:.. 57

4-5- دعاهاي حضرت ابراهيم(عليه السلام).. 58

عنوان صفحه

4-5-1-دعا ها و شرح.. 60

4-5-1-1- درخواست احياء اموات...............................................................................................................................60

4-5-1-3- درخواست پذيرش عمل و توبه و ارائه مناسک:.. 62

4-5-1-5- توجه دل ها،اقامه نماز، روزي ثمرات.. 67

4-5-1-6- دعاي ابراهيم (ع) براي فرزندان:.. 69

4-5-1-7- ربنا و تقبل دعاء:.. 69

4-5-1-9- دعاي ابراهيم براي پدرو مادر و مومنين:.. 70

4-5-1-10 -تقاضاي دانش و نام نيک و وراثت بهشت.. 71

4-5-1-11- قلب سليم:.. 72

4-5-1-12- برائت از کفار و توکل بر خدا:.. 73

4-5-2- حکمت و آداب دعا:.. 74

4-5-3- رمز استجابت دعا:.. 74

4-5-4 - سپاس و ستايش ابراهيم (ع):.. 75

4-5-5- نکته تربيتي:.. 76

4-6- دعاهاي حضرت لوط (ع).. 76

4-6-1- سرگذشت حضرت لوط:.. 76

4-6-2-1- نجات.. 77

4-6-2-2- دعاي دوم لوط.. 77

4-6-3- تحليل دعاي حضرت لوط:.. 78

4-6-4- جهت دعا.. 78

4-7 - دعاهاي حضرت يعقوب (عليه السلام):.. 79

4-7-1- سرگذشت حضرت يعقوب:.. 79

4-8- دعاهاي يوسف(عليه السلام).. 80

4-8-1- سرگذشت حضرت يوسف (ع):.. 80

4-8-2-1- دعاي يوسف (ع) هنگام تهديد به زندان.. 81

4-8-2-2- دعاي يوسف در قعر چاه.. 81

4-8-2-3- نکات آموزنده دعا و استمداد حضرت يوسف (ع):.. 82

4-8-2-4- يوسف وذکر الهي.. 83

عنوان صفحه

4-8-2-5- شکر و تقاضاي يوسف (ع).. 83

4-9- دعاهاي حضرت ايوب (عليه السلام).. 84

4-9-1- سرگذشت حضرت ايوب (ع).. 84

4-9-2- دعاهاي حضرت ايوب (ع).. 85

4-9-3- آزمايش و صبر حضرت ايوب (ع).. 85

4-9-4- استجابت دعاي ايوب و بازگشت نعمت ها.. 86

4-9-5- نکته هاي آموزنده دعاي ايوب (ع).. 87

4-9-6- سه حجت خدا.. 88

4-10 - دعاهاي حضرت شعيب (عليه السلام).. 88

4-10-1- سرگذشت حضرت شعيب (ع).. 89

4-10-2- نکات تربيتي و اخلاقي.. 90

4-10-3- آموزش دعا و توبه.. 91

4-10-4- معارف و نکات آموزنده.. 92

4-11- دعاهاي حضرت موسي (عليه السلام).. 93

4-11-1- دعا واستغفار حضرت موسي (ع).. 94

4-11-2- نکات آموزنده دعاي موسي (ع).. 95

4-11-3- نجات از ظالمان.. 96

4-11-4- موسي در خانه شعيب................................................. 97

4-11-5- درس هاي آموزنده دعاهاي موسي (ع).. 97

4-11-6- تقاضاي رويت.. 98

4-11-7- نکته اخلاقي و تربيتي دعاي موسي (ع)..................... 100

4-11-8- تقاضاي شرح صدر.. 101

4-11-9- گشايش زبان و نعمت بيان.. 101

4-11-10- تقاضاي وزارت براي هارون.. 101

4-11-11- هدف حاجات موسي (ع).. 102

4-11-12- حسنه در دنيا و آخرت.. 102

4-11-13- دعا براي همه.. 103

4-11-14- نفرين حضرت موسي (ع) (دعا عليه فرعونيان).. 103

عنوان صفحه

4-11-15- دعا و اجابت.. 104

4-12 - دعاي حضرت داوود (ع).. 104

4-12-1- سرگذشت حضرت حضرت داوود (ع).. 105

2-12-2- نکته آموزنده.. 106

3-12-3- قضاوت و استغفار.. 106

4-12-4- دعا و توبه و استغفار.. 106

4-13- دعاهاي حضرت سليمان (عليه‌السلام)................. 107

4-13-1- تقاضاي حضرت سليمان.. 108

4-13-2- اجابت دعاي سليمان.. 109

4-14 - دعاي حضرت يونس (عليه السلام).. 112

4-15- دعاهاي حضرت زکريا (عليه السلام).. 114

4-15-1 –نكات آموزنده.. 115

4-15-2- علامت و نشانه فرزند.. 116

4-16 – دعاهاي حضرت عيسي (عليه السلام).. 117

4-16-1- درخواست طعام آسماني.. 118

4-17-دعاهاي حضرت محمد(صلي الله عليه و آله).. 121

4-17-1 - زبان حال و ميل باطني پيامبر (ص).. 121

4-17- 4- تقاضاي ورود و خروج صادقانه.. 125

4-17-6- غفران و رحمت.. 127

4-18 - دعاي مشترک پيامبران و مردان الهي در جنگ.. 127

فصل پنجم: دعاي مشرکان و کافران (خواندن غير خدا)

5-1- دعاي مشرکان و کافران (خواندن غير خدا).. 130

5-2- استدلال قرآن بر نفي طلب آميخته به شرک.. 131

5-2-1- قادر نبودن بت و معبودهاي مشرکين بر امر خلقت.. 131

نتيجه­گيري .. 141

 

 

فصل اول

کليات تحقيق

 

1-1- تبيين مساله پژوهشي و اهميت آن:

زيباترين رابطه در جهان خلقت رابطه بنده با خداست و دعا به عنوان بهترين وسيله براي اين ارتباط است. دعا ابزار نياز از سوي نياز مطلق به درگاه بي نياز مطلق است. اهميت و جايگاه «نيايش و پرستش» به اندازه اي است که خداوند، بندگانش را به «دعا» و خواستن از خود فرامي خواند و آنان را به اجابت و برآوردن خواسته هايشان از سوي خود اميدوار مي گرداند و نيز فرجام آنانکه در برابرش بزرگي کنند و از «نيايش و پرستش» او روي گردان باشند را خواري و سرافکندگي در آتش بيان مي دارد: «وَقَالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِينَ» (الغافر/60)

البته زيباترين دعا، دعايي است که خداوند، خود به بندگان خویش تعليم دهد و با آن بهترين روش ارتباط با خود را به آنان بیاموزاند. در اين ميان دعاهائی که از پیامبران در قرآن کريم ذکر شده از جهاتي بر ساير ادعيه دارای برتري زيرا دعاي برگزيدگان خداوند،این عصاره هاي خلقت اند که آداب و کيفيت دعا را به انسان مي آموزد و به او تعليم مي دهد چگونه با خداي خود سخن گفته و عرض حاجت کند و از سوئي ديگر دعای پیامبران بيانگر صفات و حالات دروني اين اسوه هاي الهي است كه خود آموزه هايي تربيتي و اخلاقي را براي آناني است كه اين بزرگان را الگوي خويش قرار مي دهند.

برای نمونه در دعاي بنده ی ممتازی چون حضرت ابراهيم(ع)از درگاه خداوند سه خواسته مورد طلب قرار مي گيرد: * همسر شايسته * فرزند صالح * و اين که به مقامي برسد که پيشوا و الگو و راهنماي مردم شود، يعني پیامبران بیشتر به کيفيت دعا توجه دارند، امور مهم را از خدا مي‏خواهند و براي تحقق آن، سعي مي‏نمايند، آنها مي‏گويند: پروردگارا! همسر و فرزندانمان را نور چشم ما قرار بده، اين تعبير (نور چشم) رمز کمال و سعادت است، چرا که همسر و فرزند نيک موجب آرامش و سعادت انسان شده و روح و روان انسان را شاد نموده و در نتيجه باعث روشني چشم خواهد شد، و به عبارت روشن‏تر، همسر و فرزندان شايسته، به زندگي انسان نور و صفا مي‏بخشند و باعث آبرو و روسفيدي و سربلندي دنيا و آخرت خواهند شد.چنين دعايي مفيد و داراي آثار درخشان است، به خلاف دعاهاي بيهوده و يا کم فايده که ارزش چنداني ندارند، انسان بايد در همه چيز حتي در دعا، داراي همت عالي و نظري بلند باشد، و در پرتو نورانيت دعا، به مقام‏هاي عالي برسد.تا آنجا که دعا کند که امام و الگوي مردم شود.

اين پژوهش به دنبال بررسي دعاهايي است که بخشي از آن به طور مستقيم از خود پيامبران و بخشي مربوط به دعاهايي است که خداوند به آنان تعليم فرموده و یا به آنان آموخته که چگونه دعا کرده، به چه صورت با خداوند راز و نياز داشته باشند که این خود در حقيقت بهترين نوع دعا و نيايش مي باشد و در این جا آن، ذات غني و بي نياز است که به بندگان صالحش مي آموزد که در سختي ها و مشکلات چگونه او را بخوانند. در اين پايان نامه کوشش مي گردد شرح حال مختصري از پيامبراني که در قرآن به دعای آنان اشاره شده- به ترتيب رسالت و نبوتشان- ادعيه و مناجات ايشان بررسي شود که بخش گسترده ی پايان نامه را در بر مي گيرد. مسأله اصلي در اين پژوهش بيان آثار و آموزه هاي تربيتي دعاهای پیامبران اعم از تعليمي و غير تعليمي است که در حد توان بدان پرداخته خواهد شد.

1-2- پيشينه تحقيق:

در زمينه دعا از دانشمندان شيعه و سني آثاري ارزشمند به جاي مانده،از جمله کتبي که از اهل تسنن در اين زمينه در دست است مي توان به صحيح بخاري، صحيح مسلم، سنن ترمذي و جامع الاصول ابن اثير به سال 606 ه.ق اشاره نمود که فصل هايي از اين کتب مربوط به احاديثي است که در زمينه دعا و ارزش آن وارد شده است البته با نگاهي گذرا به پاره اي از کتب اصيل و کهن شيعه می توان به اهميت سرشار دعا در آيين تشيع آشنا گردید که از جمله این آثار حديثي که از متقدمين در زمينه دعا به جاي مانده مي توان به کتب ذیل اشاره کرد:

- اصول کافي محمدبن يعقوب کليني به سال 329 هجري که در فصل هاي کفر و ايمان مبحث دعا را مطرح کرده و 406 حديث ضمن آن نقل شده است.

- التهذيب شيخ طوسي، محدث و فقيه سده پنجم هجري که فصل مهمي از کتابش در باب دعاست و همچنين مصباح المتهجد شيخ که تماما در راستاي نيايش و دعا و اهميت سرشار آن است.

- بحارالانوار مجلسي که ابواب متعددي از کتابش درباره دعا و ارزش آن است و از جمله باب هاي آن که ذيل کتاب الذکر و الدعا به اين موضوع پرداخته است عبارتند از: باب من لا يستجاب دعاوه و من لا يستجاب،باب ادعيه يوسف في الجب و ادعيه ساير الانبیاء و ما يناسب ذلک ادعيه التحرر من الافات و الهلکات و...

از محققين و متاخرين معاصر نيز آثار ارزشمندي در زمينه دعا به جاي مانده است از جمله:

- عده الداعي، ابن فهد حلي که از جمله کتب احاديث ذيل عنوان دعاست.

- الميزان، فصل ادب دعاي انبیاء در قرآن (قرآني)

- دعا در قرآن كريم، مينا شمخي

- دعا و اسرار آن در الميزان، حسين پنجعلي زاده

- دعا از ديدگاه قرآن و احاديث، مرضيه رحمتي فر

1-3- اهداف:

1 - بررسي زمينه ها و آثار تربيتي ادعيه پيامبران

2- تبيين چيستي و آداب ادعيه پيامبران و مراتب تکاملي آن

3- دست يابي به ادب، راز و نتيجه دعا در زندگي پيامبران الهي

1-4- فرضيات و پرسشها:

1- زمينه تربيتي ادعيه پيامبران چيست؟

2- الگوي مناسب دعا از ديدگاه قرآني با توجه به اسوه بودن پيامبران چيست؟

3- آثار تربيتي ادعيه پيامبران در تربيت قرآني چيست ؟

1-5- روش تحقيق و مراحل آن:

1- آيات مرتبط با ادعيه پيامبران بررسي مي شود.

2- آموزه هاي تربيتي ادعيه پيامبران در قرآن تبيين مي شود.

3- الگوي مناسب دعا از ديدگاه قرآن با توجه به اسوه بودن پيامبران مورد توجه قرار مي گيرد.

دعا : عبادت و فراخواندن و نوعي استعانت نيز هست، دعا در اصطلاح به معني تقاضا و طلب خير از خداوند است و به خواندني گفته مي شود که به وسيله آن موجودي از خداوند چيزي را بطلبد و درخواست نمايد. (راغب، 1363، ص761، ابن منظور، 1408،ص 359)

نداء : از باب نادي، ينادي، يعني کسي را با صدا و آواز خواندن و غالبا بلند و کشيده مي باشد و از نظر معنا اخص از دعاست و تدبر در آيات قرآن نشان مي دهد رفع الصوت در آن معتبر است و مطلق صدا، گرچه در بعضي آيات به معني مطلق دعا و خواندن است. (قرشي،1372، ص39وشعراني، 1352،ص 446)